DOI Artikel:
Kossowska, Irena: "Caprichos" Francisco Goyi: nowa forma cyklu w grafice
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14247#0027
22
IRENA KOSSOWSKA
rinde el sueno", il. 13)65. Tym razem słowa komentarza przywołują sen by ukoił cierpienia uwięzionych.
Odpowiadające sobie jako pendant ogniwa C32 i C34 Goya skontrastował ze środkową ryciną C33 („Al Conde
Palatino"), ukazującą oszusta-znachora, który cieszy się bezkarnością66. Wprowadzoną w komentarzu do C32
sentencję „Raz na wozie, raz pod wozem" artysta zilustrował sekwencję C32-C33-C34, w której scenę trium-
fu szalbierza ujął obrazami życiowej klęski. Temat niestałości fortuny rozwija kolejna para kontrastowo ze-
stawionych rycin C35 i C36. W C35 („Le descanona") Goya rozszerza znany już z C19-C20 motyw
„obdzierania" mężczyzn ze skóry, sugerując, iż ofiary poddają się tej „egzekucji" z niekłamaną przyjemno-
ścią67. W C36 („Mala noche") natomiast przedstawia ciężki los prostytutek pozbawionych klientów przez
wietrzną pogodę68.
Stanowiącą drugą część cyklu sekwencję rycin C37-C42 Goya wyróżnił alegoryczną formułą obrazo-
wania. Animalistyczna metafora ludzkich wad, mająca obszerną tradycję ikonograficzną, wprowadza całko-
witą umowność znaczeń, przez co sfera skojarzeń zawęża się i zuboża w porównaniu z wielowarstwowością
treści pierwszej części Caprichos69. Niemniej ta zwarta i ujednolicona poprzez zastosowanie skonwencjo-
nalizowanych środków ekspresji grupa rycin stanowi rodzaj pośrednika między pierwszą częścią cyklu,
w której artysta poddaje społeczeństwo racjonalnemu oglądowi i krytycznej ocenie, a częścią końcową,
w której trzeźwa obserwacja ustępuje miejsca sennym wizjom. Seria wyobrażeń „osłów" antycypuje poety-
kę fantasmagorii, która opanuje trzecią część Caprichos. W drugiej części cyklu Goya wyszydza ludzką
głupotę i nieuczciwość w ich rozmaitych przejawach; postać osła artysta traktuje jako upostaciowanie igno-
racji i samodegradacji człowieka. Z sześciu zestawionych tu motywów: nauczyciela mniej pojętnego od
uczniów, mecenasa sztuk-dyletanta, arystokraty-pseudoerudyty, lekarza-ignoranta, malarza-pochlebcy
i społecznych pasożytów, obciążających swym utrzymaniem poddanych - najsilniejsze reperkusje w dal-
szych partiach cyklu będzie miał ten ostatni, dwukrotnie później transponowany70. Rycina C42 („Tu que no
puedes", il. 14) odczytywana jest także jako metaforyczny obraz ludzi, którzy dźwigając brzemię swych wad
i błędów, zagradzają sobie wzajemnie drogę. Wprowadzona tu aluzja do „uśpienia rozsądku" zapowiada
motyw snu wyobrażony w C43.
Rycina C43 („El sueno de la razon produce monstruos", il. 15), pełniąca w ramach pierwszej koncepcji
cyklu funkcję frontispisu, stanowi wyraźną cezurę wyodrębniającą trzecią część Caprichos. Następuje tu
uwolnienie wyobraźni z więzów logiki i intelektu71. Przyjęcie konwencji snu, mającej bogatą tradycję
w hiszpańskiej literaturze barokowej i sztukach plastycznych, umożliwiło Goyi wyrażenie, w sposób pozornie
nieświadomy i nieodpowiedzialny, poglądów podlegających ingerencji cenzury72. Wypełnienie fantazji
65 C34: Zmorzył je sen. „Nie budźcie ich! Sen jest może jedynym szczęściem nieszczęśliwych".
66 C33: U hrabiego Palatino. „W każdej nauce są szarlatani, którzy wiedzą wszystko nie przeczytawszy ani słowa i mają na
wszystko lekarstwo. Nie można wierzyć ani jednemu ich słowu. Prawdziwie mądry człowiek wystrzega się przepowiedni: mało
obiecuje i dużo dokonuje; lecz hrabia Palatino nie spełnia żadnej ze swoich obietnic".
67 C35: Łupi go ze skóry. „Golą go starannie i obdzierają ze skóry. To jego własna wina, że oddał się w ręce takiego goli-
brody".
68 C36: Zła noc. „Latawice, które nie chcą siedzieć w domu, narażają się na takie kłopoty".
69 Helman, Trasmundo..., s. 76-79; Steadman, op.cit., s. 4-5; S.A. Nilson, The Ass Séquence in „Los Caprichos",
„Konsthistorisk Tidskrift" XLVII: 1978, s. 27-38.
70 C37: Czy uczeń mógłby wiedzieć więcej? „Nie wiadomo czy wie więcej czy mniej; pewne jest to, że nauczyciel jest najpo-
ważniej wyglądającą osobą jaką można by znaleźć". - C38: Brawo! „Gdyby uszy wystarczyły aby to ocenić, to nikt nie mógłby
słuchać z większym zrozumieniem; lecz budzi obawę to, że on oklaskuje coś, co jest bezdźwięczne. - C39: Wstecz aż do dziadka.
„To biedne zwierzę zostało doprowadzone do szaleństwa przez Genealogów i Heraldyków. Nie ono jedno". - C40: Na co umrze?
„Lekarz jest doskonały, zamyślony, rozsądny, opanowany, poważny. Czego więcej można żądać?" - C41 : Ni mniej ni więcej. „Ma
całkowitą rację każąc namalować swój portret; w ten sposób ci, którzy go nie znają i go nie widzieli, dowiedzą się kim jest". - C42:
Ty, który nie możesz. „Kto zaprzeczy, że ci dwaj jeźdźcy są kawalerią?" Tytuł jest początkiem hiszpańskiego przysłowia: „Ty, który
nie możesz, dźwigaj mnie na swych plecach".
71 C43: Sen rozumu płodzi potwory. „Wyobraźnia opuszczona przez rozum rodzi niemożliwe potwory: zjednoczona z nim jest
matką sztuk i źródłem ich cudów". - Napisy na rysunku przygotowawczym: „Sen pierwszy. Język uniwersalny. Skomponowane
i wyrytowane przez Francisco de Goya w roku 1797". „Autor śni. Jego jedynym zamiarem jest wygnać szkodliwe przesądy pow-
szechnie utrzymywane i uwiecznić tym dziełem „kaprysów" mocne świadectwo prawdy".
72 J. López Rey, Goya and the World around Him, „Gazette des Beaux-Arts" II: 1945, s. 129; tenże, Goya's „Capri-
chos"...; G. Le vitine, Literary Sources of Goya 's Capricho 43, „Art Bulletin" XXXVII: 1955, s. 55-59; Helman, Caprichos and
Monstruos...; Nordstrom, op.cit.;Sânchez Canton, Goya and the Black...; D. Critanovic, El sueno y su representación
en el barroco espanol, Cuadernos del Sur 1969.
IRENA KOSSOWSKA
rinde el sueno", il. 13)65. Tym razem słowa komentarza przywołują sen by ukoił cierpienia uwięzionych.
Odpowiadające sobie jako pendant ogniwa C32 i C34 Goya skontrastował ze środkową ryciną C33 („Al Conde
Palatino"), ukazującą oszusta-znachora, który cieszy się bezkarnością66. Wprowadzoną w komentarzu do C32
sentencję „Raz na wozie, raz pod wozem" artysta zilustrował sekwencję C32-C33-C34, w której scenę trium-
fu szalbierza ujął obrazami życiowej klęski. Temat niestałości fortuny rozwija kolejna para kontrastowo ze-
stawionych rycin C35 i C36. W C35 („Le descanona") Goya rozszerza znany już z C19-C20 motyw
„obdzierania" mężczyzn ze skóry, sugerując, iż ofiary poddają się tej „egzekucji" z niekłamaną przyjemno-
ścią67. W C36 („Mala noche") natomiast przedstawia ciężki los prostytutek pozbawionych klientów przez
wietrzną pogodę68.
Stanowiącą drugą część cyklu sekwencję rycin C37-C42 Goya wyróżnił alegoryczną formułą obrazo-
wania. Animalistyczna metafora ludzkich wad, mająca obszerną tradycję ikonograficzną, wprowadza całko-
witą umowność znaczeń, przez co sfera skojarzeń zawęża się i zuboża w porównaniu z wielowarstwowością
treści pierwszej części Caprichos69. Niemniej ta zwarta i ujednolicona poprzez zastosowanie skonwencjo-
nalizowanych środków ekspresji grupa rycin stanowi rodzaj pośrednika między pierwszą częścią cyklu,
w której artysta poddaje społeczeństwo racjonalnemu oglądowi i krytycznej ocenie, a częścią końcową,
w której trzeźwa obserwacja ustępuje miejsca sennym wizjom. Seria wyobrażeń „osłów" antycypuje poety-
kę fantasmagorii, która opanuje trzecią część Caprichos. W drugiej części cyklu Goya wyszydza ludzką
głupotę i nieuczciwość w ich rozmaitych przejawach; postać osła artysta traktuje jako upostaciowanie igno-
racji i samodegradacji człowieka. Z sześciu zestawionych tu motywów: nauczyciela mniej pojętnego od
uczniów, mecenasa sztuk-dyletanta, arystokraty-pseudoerudyty, lekarza-ignoranta, malarza-pochlebcy
i społecznych pasożytów, obciążających swym utrzymaniem poddanych - najsilniejsze reperkusje w dal-
szych partiach cyklu będzie miał ten ostatni, dwukrotnie później transponowany70. Rycina C42 („Tu que no
puedes", il. 14) odczytywana jest także jako metaforyczny obraz ludzi, którzy dźwigając brzemię swych wad
i błędów, zagradzają sobie wzajemnie drogę. Wprowadzona tu aluzja do „uśpienia rozsądku" zapowiada
motyw snu wyobrażony w C43.
Rycina C43 („El sueno de la razon produce monstruos", il. 15), pełniąca w ramach pierwszej koncepcji
cyklu funkcję frontispisu, stanowi wyraźną cezurę wyodrębniającą trzecią część Caprichos. Następuje tu
uwolnienie wyobraźni z więzów logiki i intelektu71. Przyjęcie konwencji snu, mającej bogatą tradycję
w hiszpańskiej literaturze barokowej i sztukach plastycznych, umożliwiło Goyi wyrażenie, w sposób pozornie
nieświadomy i nieodpowiedzialny, poglądów podlegających ingerencji cenzury72. Wypełnienie fantazji
65 C34: Zmorzył je sen. „Nie budźcie ich! Sen jest może jedynym szczęściem nieszczęśliwych".
66 C33: U hrabiego Palatino. „W każdej nauce są szarlatani, którzy wiedzą wszystko nie przeczytawszy ani słowa i mają na
wszystko lekarstwo. Nie można wierzyć ani jednemu ich słowu. Prawdziwie mądry człowiek wystrzega się przepowiedni: mało
obiecuje i dużo dokonuje; lecz hrabia Palatino nie spełnia żadnej ze swoich obietnic".
67 C35: Łupi go ze skóry. „Golą go starannie i obdzierają ze skóry. To jego własna wina, że oddał się w ręce takiego goli-
brody".
68 C36: Zła noc. „Latawice, które nie chcą siedzieć w domu, narażają się na takie kłopoty".
69 Helman, Trasmundo..., s. 76-79; Steadman, op.cit., s. 4-5; S.A. Nilson, The Ass Séquence in „Los Caprichos",
„Konsthistorisk Tidskrift" XLVII: 1978, s. 27-38.
70 C37: Czy uczeń mógłby wiedzieć więcej? „Nie wiadomo czy wie więcej czy mniej; pewne jest to, że nauczyciel jest najpo-
ważniej wyglądającą osobą jaką można by znaleźć". - C38: Brawo! „Gdyby uszy wystarczyły aby to ocenić, to nikt nie mógłby
słuchać z większym zrozumieniem; lecz budzi obawę to, że on oklaskuje coś, co jest bezdźwięczne. - C39: Wstecz aż do dziadka.
„To biedne zwierzę zostało doprowadzone do szaleństwa przez Genealogów i Heraldyków. Nie ono jedno". - C40: Na co umrze?
„Lekarz jest doskonały, zamyślony, rozsądny, opanowany, poważny. Czego więcej można żądać?" - C41 : Ni mniej ni więcej. „Ma
całkowitą rację każąc namalować swój portret; w ten sposób ci, którzy go nie znają i go nie widzieli, dowiedzą się kim jest". - C42:
Ty, który nie możesz. „Kto zaprzeczy, że ci dwaj jeźdźcy są kawalerią?" Tytuł jest początkiem hiszpańskiego przysłowia: „Ty, który
nie możesz, dźwigaj mnie na swych plecach".
71 C43: Sen rozumu płodzi potwory. „Wyobraźnia opuszczona przez rozum rodzi niemożliwe potwory: zjednoczona z nim jest
matką sztuk i źródłem ich cudów". - Napisy na rysunku przygotowawczym: „Sen pierwszy. Język uniwersalny. Skomponowane
i wyrytowane przez Francisco de Goya w roku 1797". „Autor śni. Jego jedynym zamiarem jest wygnać szkodliwe przesądy pow-
szechnie utrzymywane i uwiecznić tym dziełem „kaprysów" mocne świadectwo prawdy".
72 J. López Rey, Goya and the World around Him, „Gazette des Beaux-Arts" II: 1945, s. 129; tenże, Goya's „Capri-
chos"...; G. Le vitine, Literary Sources of Goya 's Capricho 43, „Art Bulletin" XXXVII: 1955, s. 55-59; Helman, Caprichos and
Monstruos...; Nordstrom, op.cit.;Sânchez Canton, Goya and the Black...; D. Critanovic, El sueno y su representación
en el barroco espanol, Cuadernos del Sur 1969.