DOI Artikel:
Pieńkos, Andrzej: Konwencje obrazowania śmierci w sztuce XIX wieku: między formą a tabu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14247#0043
38
ANDRZEJ PIEŃKOS
stanowią problem dla monografistów tych malarzy, zresztą problem często zdawkowo zbywany. W ogólnej
wizji sztuki swojego czasu nie istniejąjednak i tej utrwalonej wizji nie modyfikują.
Procesowi głębokiej przemiany postaw wobec śmierci, zachodzącej w trakcie bądź w następstwie oświe-
ceniowego przełomu, poświęcili bardziej szczegółowe, ale już dziś raczej zdezaktualizowane rozważania m.in.
Walther Rehm i Hermann Beenken w pracach dotyczących literatury i sztuki niemieckiej9. Hugh Honour pod
tym kątem przedstawił sugestywny obraz sztuki neoklasycystycznej i „a-chrześcijańskiego czynnika w nowej
postawie" wobec śmierci10. Klasycystyczne obrazowanie śmierci zasługiwałoby na wnikliwsze prześledzenie,
również w aspekcie prób odradzania antycznego rytuału i ikonografii, który przecież miałby być naczelnym
wątkiem sekularyzacyjnego wysiłku kultury Oświecenia".
Ponieważ nie zamierzam poszukiwać wzorcowego Sterbebildn epoki, tj. pewnego charakterystycznego
typu przedstawieniowego, lecz raczej badać różne konteksty (i powody) pojawiania się śmierci (w różnych jej
aspektach: trup, agonia, choroba, zabijanie), przyjąć muszę przeglądowy charakter tekstu, fragmentarycznie
rysujący różne, złożone sytuacje występowania konwencji. Stąd też wynikać może wrażenie niedbałości me-
todologicznej tekstu, w którym w przemieszaniu występują problemy ikonografii, odbioru dzieł, intencji twór-
ców, itp.
* * *
„... Woda w wannie jest czerwona od krwi, papier jest zakrwawiony; na ziemi spoczywa wielki kuchenny
nóż umazany we krwi. [...] Wszystkie te szczegóły są historyczne i prawdziwe, jak jakaś powieść Balzaca; jest
w tym dramat, żywy w swojej opłakanej grozie, a za sprawą zadziwiającego działania, które czyni z tego
obrazu arcydzieło Davida i jedną z osobliwości sztuki nowoczesnej, groza ta nie ma w sobie niczego trywial-
nego, ani niegodnego. [...] Okrutny jak sama natura, obraz ów ma aurę tego, co idealne [...], w chłodnym
powietrzu tego pokoju, na zimnych ścianach, wokół zimnej i grobowej wanny, unosi się dusza"13.
9 W. Rehm, op.cit., s. 373-459; H. Beenken, Das 19. Jahrhundert in der deutschen Kunst, Miinchen 1944, rozdział pt. Das
Erleben des Todes, s. 234-246. Brak ogólnych, przeglądowych opracowań tego zagadnienia w odniesieniu do sztuki XIX w. Próbę
taką podjęła ostatnio w niepublikowanej dys. dokt. E. Jedlińska (Motyw śmierci w malarstwie polskim XIX wieku na tle obecno-
ści tego tematu w sztuce europejskiej, Łódź 1993). Autorce dziękuję za umożliwienie zapoznania się z tą pracą. Por. fragmentarycz-
ny, jeśli chodzi o zakres materiału, ale bogaty w ogólne diagnozy rozdział pt. Temat śmierci około polowy stulecia pracy L. No-
ch 1 i n, Realizm, Warszawa 1974, s. 71-129. Nie znam powielanej dysertacji z Uniwersytetu w Zurychu C. Wolf, Todesauffassung
und Todesdarstellung im Realismus des 19. Jahrhunderts, 1981. Miejsce osobne zajmują artykuły J. Białostockiego, wpraw-
dzie fragmentarycznie, ale ujmujące również nowe problemy ikonografii śmierci w XIX wieku: Od heroicznych grobowców do
pogrzebu chłopa, [w:] Ikonografia romantyczna, pod red.M. Poprzęckiej, Warszawa 1977; Motywy śmierci jako formy symbolicz-
ne...; Drzwi śmierci: antyczny symbol grobowy i jego tradycja, [w:] tegoż, Symbole i obrazy... Sfery symboliki śmierci i nastroju
śmierci, przejawiającego się w sztuce XIX w. dotyczy ciekawy artykuł W. Hofmanna, Das Erwachen zum Tode, [w:] Experiment
Weltuntergang Wien um 1900, Hamburg 1981, katalog wystawy, s. 252-261; zmieniona wersja francuska: La mort dans la peinture
autrichienne, [w:] Vienne 1880-1938. L'Apocalypse Joyeuse, Paris 1986, katalog wystawy, s. 82-97. Por. też ciekawe analizy
i uogólnienia na ten temat [w:] M. В 1 e у 1, Der 'einsame Leichnam '. Zur Darstellung toter Helden ais Sonderform des Ereignisbil-
des, [w:] Historienmalerei in Europa. Paradigmen in Form, Funktion und Ideologie, pod red. E. Mainz 1990, s. 369-388. Sztuki
XIX i początku XX w. dotyczy książka E. Bron fen, Over Her Dead Body. Death, Feminity and the Aesthetic, Manchester 1992.
Niestety, jej obiecująca zawartość treściowa okazuje się zbyt silnie podporządkowana apriorycznym założeniom feministycznym
i psychoanalizie.
10 H. Honour, Neoklasycyzm, Warszawa 1972, s. 177. Por. też ostatnio uwagi na temat tej przemiany [w:] P. Lisicki,
Mroczne dziedzictwo Oświecenia, „Znak" 451: 1992, nr 12, s. 36, n.
11 Np. podstawowy tu tekst Lessinga z 1769 r. Wie die Alten den Tod Gebildet doczekał się dotychczas jedynie omówienia,
jako źródło pewnej grupy przedstawień nagrobkowych: J.B. Hartmann, Die Genien des Lebens und des Todes. Zur Sepulkra-
likonographie des Klassizismus, „Romisches Jahrbuch fur Kunstgeschichte" 1969, s. 19-38. Na temat konwencji obrazowania
śmierci w neoklasycyzmie por.: S. Howard, A model of early romantic necrophilia, [w:] Stil und Uberlieferung in der Kunst des
Abendlandes. Akten des 21. Internationalen Kongresses fur Kunstgeschichte in Bonn, Berlin 1967, t. 1; G. Oberreuter-Kro-
nabel, Der Tod des Philophen. Untersuchungen zum Sinngehalt eines Sterbebildtypus der franzôsischen Malerei in der zweiten
Hàlfte des 18. Jahrhunderts, Miinchen 1986, zwłaszcza s. 20-22; C. Keisch, ... den Tod gebildet? Schadows Grabskulpturen,
[w:] J. G. Schadow und die Kunst seiner Zeit, Koln 1994, katalog wystawy; Jedlińską op.cit., cz. 1, rozdz. 8 pt. Klasycystyczny
obraz śmierci jako nieodwracalnej konieczności.
12 Por. Kronabel-Oberreuter, op.cit., s. 19.
13 Ch. Baudelaire, Ze Musée classique du Bazar Bonne-Nouvelle (1846), [w:] tegoż, Oeuvres complètes, t. II, Paris 1976,
s. 409, n.
ANDRZEJ PIEŃKOS
stanowią problem dla monografistów tych malarzy, zresztą problem często zdawkowo zbywany. W ogólnej
wizji sztuki swojego czasu nie istniejąjednak i tej utrwalonej wizji nie modyfikują.
Procesowi głębokiej przemiany postaw wobec śmierci, zachodzącej w trakcie bądź w następstwie oświe-
ceniowego przełomu, poświęcili bardziej szczegółowe, ale już dziś raczej zdezaktualizowane rozważania m.in.
Walther Rehm i Hermann Beenken w pracach dotyczących literatury i sztuki niemieckiej9. Hugh Honour pod
tym kątem przedstawił sugestywny obraz sztuki neoklasycystycznej i „a-chrześcijańskiego czynnika w nowej
postawie" wobec śmierci10. Klasycystyczne obrazowanie śmierci zasługiwałoby na wnikliwsze prześledzenie,
również w aspekcie prób odradzania antycznego rytuału i ikonografii, który przecież miałby być naczelnym
wątkiem sekularyzacyjnego wysiłku kultury Oświecenia".
Ponieważ nie zamierzam poszukiwać wzorcowego Sterbebildn epoki, tj. pewnego charakterystycznego
typu przedstawieniowego, lecz raczej badać różne konteksty (i powody) pojawiania się śmierci (w różnych jej
aspektach: trup, agonia, choroba, zabijanie), przyjąć muszę przeglądowy charakter tekstu, fragmentarycznie
rysujący różne, złożone sytuacje występowania konwencji. Stąd też wynikać może wrażenie niedbałości me-
todologicznej tekstu, w którym w przemieszaniu występują problemy ikonografii, odbioru dzieł, intencji twór-
ców, itp.
* * *
„... Woda w wannie jest czerwona od krwi, papier jest zakrwawiony; na ziemi spoczywa wielki kuchenny
nóż umazany we krwi. [...] Wszystkie te szczegóły są historyczne i prawdziwe, jak jakaś powieść Balzaca; jest
w tym dramat, żywy w swojej opłakanej grozie, a za sprawą zadziwiającego działania, które czyni z tego
obrazu arcydzieło Davida i jedną z osobliwości sztuki nowoczesnej, groza ta nie ma w sobie niczego trywial-
nego, ani niegodnego. [...] Okrutny jak sama natura, obraz ów ma aurę tego, co idealne [...], w chłodnym
powietrzu tego pokoju, na zimnych ścianach, wokół zimnej i grobowej wanny, unosi się dusza"13.
9 W. Rehm, op.cit., s. 373-459; H. Beenken, Das 19. Jahrhundert in der deutschen Kunst, Miinchen 1944, rozdział pt. Das
Erleben des Todes, s. 234-246. Brak ogólnych, przeglądowych opracowań tego zagadnienia w odniesieniu do sztuki XIX w. Próbę
taką podjęła ostatnio w niepublikowanej dys. dokt. E. Jedlińska (Motyw śmierci w malarstwie polskim XIX wieku na tle obecno-
ści tego tematu w sztuce europejskiej, Łódź 1993). Autorce dziękuję za umożliwienie zapoznania się z tą pracą. Por. fragmentarycz-
ny, jeśli chodzi o zakres materiału, ale bogaty w ogólne diagnozy rozdział pt. Temat śmierci około polowy stulecia pracy L. No-
ch 1 i n, Realizm, Warszawa 1974, s. 71-129. Nie znam powielanej dysertacji z Uniwersytetu w Zurychu C. Wolf, Todesauffassung
und Todesdarstellung im Realismus des 19. Jahrhunderts, 1981. Miejsce osobne zajmują artykuły J. Białostockiego, wpraw-
dzie fragmentarycznie, ale ujmujące również nowe problemy ikonografii śmierci w XIX wieku: Od heroicznych grobowców do
pogrzebu chłopa, [w:] Ikonografia romantyczna, pod red.M. Poprzęckiej, Warszawa 1977; Motywy śmierci jako formy symbolicz-
ne...; Drzwi śmierci: antyczny symbol grobowy i jego tradycja, [w:] tegoż, Symbole i obrazy... Sfery symboliki śmierci i nastroju
śmierci, przejawiającego się w sztuce XIX w. dotyczy ciekawy artykuł W. Hofmanna, Das Erwachen zum Tode, [w:] Experiment
Weltuntergang Wien um 1900, Hamburg 1981, katalog wystawy, s. 252-261; zmieniona wersja francuska: La mort dans la peinture
autrichienne, [w:] Vienne 1880-1938. L'Apocalypse Joyeuse, Paris 1986, katalog wystawy, s. 82-97. Por. też ciekawe analizy
i uogólnienia na ten temat [w:] M. В 1 e у 1, Der 'einsame Leichnam '. Zur Darstellung toter Helden ais Sonderform des Ereignisbil-
des, [w:] Historienmalerei in Europa. Paradigmen in Form, Funktion und Ideologie, pod red. E. Mainz 1990, s. 369-388. Sztuki
XIX i początku XX w. dotyczy książka E. Bron fen, Over Her Dead Body. Death, Feminity and the Aesthetic, Manchester 1992.
Niestety, jej obiecująca zawartość treściowa okazuje się zbyt silnie podporządkowana apriorycznym założeniom feministycznym
i psychoanalizie.
10 H. Honour, Neoklasycyzm, Warszawa 1972, s. 177. Por. też ostatnio uwagi na temat tej przemiany [w:] P. Lisicki,
Mroczne dziedzictwo Oświecenia, „Znak" 451: 1992, nr 12, s. 36, n.
11 Np. podstawowy tu tekst Lessinga z 1769 r. Wie die Alten den Tod Gebildet doczekał się dotychczas jedynie omówienia,
jako źródło pewnej grupy przedstawień nagrobkowych: J.B. Hartmann, Die Genien des Lebens und des Todes. Zur Sepulkra-
likonographie des Klassizismus, „Romisches Jahrbuch fur Kunstgeschichte" 1969, s. 19-38. Na temat konwencji obrazowania
śmierci w neoklasycyzmie por.: S. Howard, A model of early romantic necrophilia, [w:] Stil und Uberlieferung in der Kunst des
Abendlandes. Akten des 21. Internationalen Kongresses fur Kunstgeschichte in Bonn, Berlin 1967, t. 1; G. Oberreuter-Kro-
nabel, Der Tod des Philophen. Untersuchungen zum Sinngehalt eines Sterbebildtypus der franzôsischen Malerei in der zweiten
Hàlfte des 18. Jahrhunderts, Miinchen 1986, zwłaszcza s. 20-22; C. Keisch, ... den Tod gebildet? Schadows Grabskulpturen,
[w:] J. G. Schadow und die Kunst seiner Zeit, Koln 1994, katalog wystawy; Jedlińską op.cit., cz. 1, rozdz. 8 pt. Klasycystyczny
obraz śmierci jako nieodwracalnej konieczności.
12 Por. Kronabel-Oberreuter, op.cit., s. 19.
13 Ch. Baudelaire, Ze Musée classique du Bazar Bonne-Nouvelle (1846), [w:] tegoż, Oeuvres complètes, t. II, Paris 1976,
s. 409, n.