DOI Artikel:
Pieńkos, Andrzej: Konwencje obrazowania śmierci w sztuce XIX wieku: między formą a tabu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14247#0051
46
ANDRZEJ PIEŃKOS
Wzmiankowany nokturn Vafflarda Young unoszący zwłoki swej córki przypomina, że fascynacja trupem
jest zjawiskiem nieco dawniejszym niż pierwsze obrazy Géricault. Jean-Pierre Guillerm analizował kilka je-
szcze starszych, do niedawna całkiem zapomnianych, dzieł Oświecenia z pogranicza medycyny, studiów ana-
tomicznych, sztuki, i... nekrofilii43. Podniósł on znaczenie barwnych plansz anatomicznych Jacques'a Gautier
d'Agoty z lat 1745-1773, ukazujących różne stadia „rozbieranego" ze skóry ecorché, a ujawniających malar-
skie zainteresowanie takim stanem ludzkiego ciała, szczególnie wnętrznościami. Warto tu też wspomnieć
0 powstających w końcu XVIII w. woskowych manekinach poglądowych, z niewiarygodnym naturalizmem
1 estetycznym rozsmakowaniem (odróżniającym je od np. plansz Vesaliusa) oddających „rozkładowe" stadia
ciała. Służyły one zarówno studentom sztuk pięknych (dzieła Clémente Susiniego dla florenckiej akademii),
jak i - nauk medycznych (modele Honoré Fragonarda, kuzyna malarza, dla szkoły weterynaryjnej w Al fort
pod Paryżem)44.
Początków fascynacji trupem w malarstwie, w której współgrają czynnik malarsko-estetyczny i ciele-
sno-erotyczny, dopatrywano się nieoczekiwanie już w gładkich scenach homeryckich Gavina Hamiltona z lat
sześćdziesiątych XVIII w.4" Fascynacja ta byłaby więc równoległa do „lodowatego" erotyzmu w sztuce neo-
klasycyzmu, w którym przejawia się zainteresowanie fizycznością ciała.
Morga - nowa instytucja wielkiej metropolii, symptom instytucjonalizacji tabu, działającego w tym
przypadku pod pozorem higieny społecznej - pojawia się w wielu obrazach z życia nowoczesnego miasta.
Krematorium nad Sekwaną do którego jakby chyłkiem masowo wnosi się „towar", ukazuje w 1854 r. Charles
Meryon na sugestywnej akwaforcie ze swego paryskiego cyklu. Londyńska kostnica pojawia się w jednej
z plansz Gustave'a Doré do książki Blanchard Jerrolda London - A Pilgrimage z 1872 r. Antoni Kamieński
przedstawia paryską morgę w kartonie z 1898 r.46 W rysunkach Alfreda Kubina kostnica przeobrazi się
w koszmarną ludzką rzeźnię. Kubin i Klinger lubować się będą w igraniu tą nowoczesną zabawką jaką stały
się zwłoki47.
Fascynacja trupem zdawałaby się przeczyć tworzeniu się około 1800 r. tabu śmierci. Moim zdaniem
jednak potwierdza ona tylko ten kulturowy proces. Dla cywilizacji nowoczesnej trup jako przedmiot nieko-
niecznie musi stanowić tabu\]ts\ nim doświadczenie śmierci, i jeżeli od jego kontekstu przedstawienie zwłok
i rozkładu zostanie odłączone (jak w analizowanych tu przypadkach), mieści się ono w akceptowanej przez
kulturę sferze48. Po zredukowaniu rzeczywistości o „rzeczy ostateczne" wzrasta zainteresowanie produktami
„ubocznymi" owej już zakazanej sfery: trupem, kontekstem fizjologicznym lub społecznym umierania, itd.
Czy istotnie estetyczna fascynacja brzydotą chorobą rozkładem, itp., jest składnikiem wielkiego kryzysu
w obrazowaniu człowieka?49 Nieuchronnie, pytanie to powraca często przy rozważaniu przedstawień śmierci
w XIX w. Towarzyszy opisywanej tu fascynacji skłonność do eksploracji zjawisk szczególnych, badania
rzeczywistości utajonej. Rysunki Adolpha von Menzla majątaki właśnie pozytywistyczny wydźwięk: malowa-
nie trupa jest tu sygnałem postawy, która anektuje sfery tabu bez żadnej sensacji, traktując śmierć jako jeden
ze składników rzeczywistości obiektywnie danej. Przypadkowo „pozowane" zwłoki w kostnicy widzimy na
barwnych studiach rysunkowych Menzla z 1866 r. (il. 8, polegli pod Sadową gdzie malarz się specjalnie
43 J.-P. Guillerm, Aux couleurs de la mort. Variations sur la peinture et la médecine dans la critique picturale à la fin
du XIX siècle. „Revue des Sciences Humaines" 198: 1985, Avril-Juin, s. 90-96.
44 Zob. m.in.: P. Knoefel, Florentine Anatomical Models in Wax and Wood, „Medicina nei Secoli" XV: 1978, nr 332.
4' Tę „early romantic necrophilia" odnajduje u Hamiltona Howard (op.cit.).
46 Karton zaginiony. Omawia go Wiercińska, op.cit., s. 151. Liczne też są przedstawienia kostnicy i krematorium
w prasowych ilustracjach popularnych. Por. np. litografię niejakiego Marleta z ok. 1820 r. Morga.
47 Np. Klingera rysunek Zmora - rak hańbiący zwłoki (1878; Drezno, Kupferstichkabinett). Kubina np. rysunek Ostatnie
stadium (Wiedeń, Albertina) i rysunek Rzeźnia ludzka z ok. 1912-1915 r. (tamże).
48 Można to zjawisko określić jako „skandal akceptowany", nie naruszający ładu kultury. M. Jan i on w podrozdziale „Na-
ruszenie tabu śmierci" (Czas formy otwartej. Tematy i media romantyczne, Warszawa 1984, s. 73 i n.) rozumie tabu jako klasy-
cystyczny zakaz ujawniania wszelkich przejawów śmierci, z jakim zetknęli się romantycy.
49 Taką tezę zdaje się wyprowadzać z refleksji nad terminologią krytyki XIX w. N. D ubr e u i 1-B1 o ndi n, Les métaphores
de la critique d'art. Le „sale" et le ,,malade" à l'époque de l'impressionisme, „Trois" III: Québec 1987, nr 1, s. 1. Por. też dosyć
prowokacyjne porównanie dwóch realizmów: XVII i XIX w. [w:] S. Alpers, Describe or Narrate? A Problem of Realistic
Représentation, „New Literary History" VIII: Autumn 1976, nr 1, s. 16-41. Autorka wskazuje na „utratę niewinności" wobec
rzeczywistości, czy inaczej mówiąc - „przerost świadomości" realizmu w XIX w. Zjawisko, które określam tu jako estetyzację
śmierci, mieściłoby się może w ramach tego procesu, prowadzącego ostatecznie do przewagi przedstawiania nad przedstawianym
i autonomizacji tego pierwszego. Por. A. Pieńkos, „Ars moriendi" w epoce realizmu...
ANDRZEJ PIEŃKOS
Wzmiankowany nokturn Vafflarda Young unoszący zwłoki swej córki przypomina, że fascynacja trupem
jest zjawiskiem nieco dawniejszym niż pierwsze obrazy Géricault. Jean-Pierre Guillerm analizował kilka je-
szcze starszych, do niedawna całkiem zapomnianych, dzieł Oświecenia z pogranicza medycyny, studiów ana-
tomicznych, sztuki, i... nekrofilii43. Podniósł on znaczenie barwnych plansz anatomicznych Jacques'a Gautier
d'Agoty z lat 1745-1773, ukazujących różne stadia „rozbieranego" ze skóry ecorché, a ujawniających malar-
skie zainteresowanie takim stanem ludzkiego ciała, szczególnie wnętrznościami. Warto tu też wspomnieć
0 powstających w końcu XVIII w. woskowych manekinach poglądowych, z niewiarygodnym naturalizmem
1 estetycznym rozsmakowaniem (odróżniającym je od np. plansz Vesaliusa) oddających „rozkładowe" stadia
ciała. Służyły one zarówno studentom sztuk pięknych (dzieła Clémente Susiniego dla florenckiej akademii),
jak i - nauk medycznych (modele Honoré Fragonarda, kuzyna malarza, dla szkoły weterynaryjnej w Al fort
pod Paryżem)44.
Początków fascynacji trupem w malarstwie, w której współgrają czynnik malarsko-estetyczny i ciele-
sno-erotyczny, dopatrywano się nieoczekiwanie już w gładkich scenach homeryckich Gavina Hamiltona z lat
sześćdziesiątych XVIII w.4" Fascynacja ta byłaby więc równoległa do „lodowatego" erotyzmu w sztuce neo-
klasycyzmu, w którym przejawia się zainteresowanie fizycznością ciała.
Morga - nowa instytucja wielkiej metropolii, symptom instytucjonalizacji tabu, działającego w tym
przypadku pod pozorem higieny społecznej - pojawia się w wielu obrazach z życia nowoczesnego miasta.
Krematorium nad Sekwaną do którego jakby chyłkiem masowo wnosi się „towar", ukazuje w 1854 r. Charles
Meryon na sugestywnej akwaforcie ze swego paryskiego cyklu. Londyńska kostnica pojawia się w jednej
z plansz Gustave'a Doré do książki Blanchard Jerrolda London - A Pilgrimage z 1872 r. Antoni Kamieński
przedstawia paryską morgę w kartonie z 1898 r.46 W rysunkach Alfreda Kubina kostnica przeobrazi się
w koszmarną ludzką rzeźnię. Kubin i Klinger lubować się będą w igraniu tą nowoczesną zabawką jaką stały
się zwłoki47.
Fascynacja trupem zdawałaby się przeczyć tworzeniu się około 1800 r. tabu śmierci. Moim zdaniem
jednak potwierdza ona tylko ten kulturowy proces. Dla cywilizacji nowoczesnej trup jako przedmiot nieko-
niecznie musi stanowić tabu\]ts\ nim doświadczenie śmierci, i jeżeli od jego kontekstu przedstawienie zwłok
i rozkładu zostanie odłączone (jak w analizowanych tu przypadkach), mieści się ono w akceptowanej przez
kulturę sferze48. Po zredukowaniu rzeczywistości o „rzeczy ostateczne" wzrasta zainteresowanie produktami
„ubocznymi" owej już zakazanej sfery: trupem, kontekstem fizjologicznym lub społecznym umierania, itd.
Czy istotnie estetyczna fascynacja brzydotą chorobą rozkładem, itp., jest składnikiem wielkiego kryzysu
w obrazowaniu człowieka?49 Nieuchronnie, pytanie to powraca często przy rozważaniu przedstawień śmierci
w XIX w. Towarzyszy opisywanej tu fascynacji skłonność do eksploracji zjawisk szczególnych, badania
rzeczywistości utajonej. Rysunki Adolpha von Menzla majątaki właśnie pozytywistyczny wydźwięk: malowa-
nie trupa jest tu sygnałem postawy, która anektuje sfery tabu bez żadnej sensacji, traktując śmierć jako jeden
ze składników rzeczywistości obiektywnie danej. Przypadkowo „pozowane" zwłoki w kostnicy widzimy na
barwnych studiach rysunkowych Menzla z 1866 r. (il. 8, polegli pod Sadową gdzie malarz się specjalnie
43 J.-P. Guillerm, Aux couleurs de la mort. Variations sur la peinture et la médecine dans la critique picturale à la fin
du XIX siècle. „Revue des Sciences Humaines" 198: 1985, Avril-Juin, s. 90-96.
44 Zob. m.in.: P. Knoefel, Florentine Anatomical Models in Wax and Wood, „Medicina nei Secoli" XV: 1978, nr 332.
4' Tę „early romantic necrophilia" odnajduje u Hamiltona Howard (op.cit.).
46 Karton zaginiony. Omawia go Wiercińska, op.cit., s. 151. Liczne też są przedstawienia kostnicy i krematorium
w prasowych ilustracjach popularnych. Por. np. litografię niejakiego Marleta z ok. 1820 r. Morga.
47 Np. Klingera rysunek Zmora - rak hańbiący zwłoki (1878; Drezno, Kupferstichkabinett). Kubina np. rysunek Ostatnie
stadium (Wiedeń, Albertina) i rysunek Rzeźnia ludzka z ok. 1912-1915 r. (tamże).
48 Można to zjawisko określić jako „skandal akceptowany", nie naruszający ładu kultury. M. Jan i on w podrozdziale „Na-
ruszenie tabu śmierci" (Czas formy otwartej. Tematy i media romantyczne, Warszawa 1984, s. 73 i n.) rozumie tabu jako klasy-
cystyczny zakaz ujawniania wszelkich przejawów śmierci, z jakim zetknęli się romantycy.
49 Taką tezę zdaje się wyprowadzać z refleksji nad terminologią krytyki XIX w. N. D ubr e u i 1-B1 o ndi n, Les métaphores
de la critique d'art. Le „sale" et le ,,malade" à l'époque de l'impressionisme, „Trois" III: Québec 1987, nr 1, s. 1. Por. też dosyć
prowokacyjne porównanie dwóch realizmów: XVII i XIX w. [w:] S. Alpers, Describe or Narrate? A Problem of Realistic
Représentation, „New Literary History" VIII: Autumn 1976, nr 1, s. 16-41. Autorka wskazuje na „utratę niewinności" wobec
rzeczywistości, czy inaczej mówiąc - „przerost świadomości" realizmu w XIX w. Zjawisko, które określam tu jako estetyzację
śmierci, mieściłoby się może w ramach tego procesu, prowadzącego ostatecznie do przewagi przedstawiania nad przedstawianym
i autonomizacji tego pierwszego. Por. A. Pieńkos, „Ars moriendi" w epoce realizmu...