DOI article:
Pieńkos, Andrzej: Konwencje obrazowania śmierci w sztuce XIX wieku: między formą a tabu
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.14247#0088
KONWENCJE OBRAZOWANIA ŚMIERCI W SZTUCE XIX WIEKU. MIĘDZY FORMĄ A TABU
83
47. Hans Brendekilde, Wycieńczony do cna, 1889. Odense, Fyns Kunstmuseum
krajach Europy Wschodniej i Północnej . Istotnie, choroba i śmierć w ubogich rodzinach, umierający robot-
nicy i chłopi, itd. - to tematy społecznego realizmu w malarstwie rosyjskim, polskim, skandynawskim, spo-
tykane niemal u każdego malarza.
Ten wątek ikonograficzny rozważałem już w innym miejscu, wykorzystując głównie przykłady ze sztuki
krajów Europy Wschodniej i Północnej246. Wspomnieć jednak należy, że w jego ramach można odnaleźć
niemal identyczne konwencje przedstawieniowe, jak w malarstwie historycznym; te same są też motywacje
obrazowania śmierci: melodramatyczno-sentymentalna247, obiektywistyczna (albo krytyczna)248, rzadziej sen-
sacyjna.
Dwie ostatnie motywacje łączą się najczęściej w obrazach, które śmierć w kontekście społecznym, przy-
chodzącą do biedaków, umieszczają nie w rodzajowych wnętrzach (a więc w konwencji „łoża śmierci"),
a w piekle niewolniczej pracy. Z wyczerpania umierają bohaterowie naszych czasów w walce z symbolicznie
245 J. Białostocki, 'Die irdische Hôlle ' in der Kunst des 19. Jahrhunderts. Bemerkungen und Ergdnzungen aus ôstlicher
Sicht, [w:] Kunst um 1800 und die Folgen, Werner Hoffman zu Ehren, Miinchen 1988, s. 299.
246 Zob. Ars Moriendi..., s. 125-127; Edvarda Muncha studium do arcydzieła...., s. 42.
247 A ta może mieć szereg wcieleń o różnych zabarwieniach nastrojowych, пр.: biedermeierowski sentymentalizm (Tadeusz
Górecki, Ostatnia komunia umierającej, 1852, Warszawa, Muzeum Narodowe; Michaił P. Klodt, Chory muzyk, 1859, Moskwa,
Państwowa Galeria Tretiakwoska); „monachijska" malowniczość (Józef Polkowski, Nędza w chacie chłopskiej, Warszawa, Mu-
zeum Narodowe; Zygmunt Andrychiewicz, Śmierć artysty - ostatni przyjaciel, 1901, tamże).
248 Por. np. obrazy francuskie: Biedna chora Evariste'a de Valernes z 1868 r. (Carpentras, Musée Municipal). Obraz ten
wysoko cenili E. Degas i E. Zola (tegoż, Słuszna walka..., s. 100, 257); także Biedni ludzie Léonie Humbert-Vignot z 1908 r.
(zaginiony). Z sarkastyczną krytyką kwestii społecznej spotykamy się w obrazie monachijczyka Karla Gebhardta z ostatnich lat
XIX w., Powrót do domu (obraz notowany w monachijskim handlu antykwarycznym. Zob. Mensch und Tod, Dusseldorf 1976,
katalog wystawy, s. 109), w którym wracający mężczyzna znajduje wystawione w otwartej trumnie zwłoki kobiety. Ukoronowa-
niem naturalistyczno-krytycznego wątku w sztuce niemieckiej są oczywiście akwaforty i litografie Kathe Kollwitz, zwłaszcza
plansze Nędza (matka nad trupem dziecka) i Koniec (wnoszenie trupów do ubogiej tkalni) z cyklu poświęconego powstaniu tkaczy
śląskich (1897). Elementy „metafizyczne" w tych pracach (np. śmierć personifikowana przez kostuchę) nie czynią wyłomu
w spójnym naturalizmie Kollwitz. Jak sama wspominała, jednym z dzieł, które przesądziły o wymowie jej sztuki, była powieść Zoli
Germinal (К. Kollwitz, Bekentnisse, Leipzig 1981, s. 8).
83
47. Hans Brendekilde, Wycieńczony do cna, 1889. Odense, Fyns Kunstmuseum
krajach Europy Wschodniej i Północnej . Istotnie, choroba i śmierć w ubogich rodzinach, umierający robot-
nicy i chłopi, itd. - to tematy społecznego realizmu w malarstwie rosyjskim, polskim, skandynawskim, spo-
tykane niemal u każdego malarza.
Ten wątek ikonograficzny rozważałem już w innym miejscu, wykorzystując głównie przykłady ze sztuki
krajów Europy Wschodniej i Północnej246. Wspomnieć jednak należy, że w jego ramach można odnaleźć
niemal identyczne konwencje przedstawieniowe, jak w malarstwie historycznym; te same są też motywacje
obrazowania śmierci: melodramatyczno-sentymentalna247, obiektywistyczna (albo krytyczna)248, rzadziej sen-
sacyjna.
Dwie ostatnie motywacje łączą się najczęściej w obrazach, które śmierć w kontekście społecznym, przy-
chodzącą do biedaków, umieszczają nie w rodzajowych wnętrzach (a więc w konwencji „łoża śmierci"),
a w piekle niewolniczej pracy. Z wyczerpania umierają bohaterowie naszych czasów w walce z symbolicznie
245 J. Białostocki, 'Die irdische Hôlle ' in der Kunst des 19. Jahrhunderts. Bemerkungen und Ergdnzungen aus ôstlicher
Sicht, [w:] Kunst um 1800 und die Folgen, Werner Hoffman zu Ehren, Miinchen 1988, s. 299.
246 Zob. Ars Moriendi..., s. 125-127; Edvarda Muncha studium do arcydzieła...., s. 42.
247 A ta może mieć szereg wcieleń o różnych zabarwieniach nastrojowych, пр.: biedermeierowski sentymentalizm (Tadeusz
Górecki, Ostatnia komunia umierającej, 1852, Warszawa, Muzeum Narodowe; Michaił P. Klodt, Chory muzyk, 1859, Moskwa,
Państwowa Galeria Tretiakwoska); „monachijska" malowniczość (Józef Polkowski, Nędza w chacie chłopskiej, Warszawa, Mu-
zeum Narodowe; Zygmunt Andrychiewicz, Śmierć artysty - ostatni przyjaciel, 1901, tamże).
248 Por. np. obrazy francuskie: Biedna chora Evariste'a de Valernes z 1868 r. (Carpentras, Musée Municipal). Obraz ten
wysoko cenili E. Degas i E. Zola (tegoż, Słuszna walka..., s. 100, 257); także Biedni ludzie Léonie Humbert-Vignot z 1908 r.
(zaginiony). Z sarkastyczną krytyką kwestii społecznej spotykamy się w obrazie monachijczyka Karla Gebhardta z ostatnich lat
XIX w., Powrót do domu (obraz notowany w monachijskim handlu antykwarycznym. Zob. Mensch und Tod, Dusseldorf 1976,
katalog wystawy, s. 109), w którym wracający mężczyzna znajduje wystawione w otwartej trumnie zwłoki kobiety. Ukoronowa-
niem naturalistyczno-krytycznego wątku w sztuce niemieckiej są oczywiście akwaforty i litografie Kathe Kollwitz, zwłaszcza
plansze Nędza (matka nad trupem dziecka) i Koniec (wnoszenie trupów do ubogiej tkalni) z cyklu poświęconego powstaniu tkaczy
śląskich (1897). Elementy „metafizyczne" w tych pracach (np. śmierć personifikowana przez kostuchę) nie czynią wyłomu
w spójnym naturalizmie Kollwitz. Jak sama wspominała, jednym z dzieł, które przesądziły o wymowie jej sztuki, była powieść Zoli
Germinal (К. Kollwitz, Bekentnisse, Leipzig 1981, s. 8).