Rocznik Historii Sztuki (22.1996)

„Rocznik Historii Sztuki", tom XXII
Wydawnictwo „Neriton", 1996

WALDEMAR BARANIEWSKI

IDEOLOGIA W ARCHITEKTURZE WARSZAWY OKRESU REALIZMU SOCJALISTYCZNEGO

I. WSTĘP

Praca ta jest próbą opisu sposobu, metody i zakresu ideologizacji dyskursu architektonicznego, jaki
toczył się w Polsce na przełomie lat 40-tych i 50-tych1. Jako przykłady do analizy posłużyły mi dyskusje nad
zagadnieniami odbudowy i przebudowy stolicy. Warszawa zajmowała w powojennej hierarchii miast miejsce
szczególne. Była z jednej strony symbolem bohaterskiej walki, a zarazem centrum legitymizacji nowej władzy,
przykładem troski o klimat urbanistyczny i wierność zasadzie genius loci, a zarazem terenem wielkiego eks-
perymentu przestrzennego i społecznego o skutkach wciąż trudnych do opisania. Brutalne zniszczenie miasta,
niemal całkowita dekompozycja społeczna i przestrzenna, idąca z nią w parze „dehumanizacja czy dekultu-
ralizacja materii, z której się składało nasze miasto, zbliżenie tej materii ku stanom surowców"2 towarzyszyły
nadziejom i tęsknotom za monumentalną stołecznością wyniesionej z lat trzydziestych potrzebie reprezentacji.
Nad tym wszystkim doktryna realizmu socjalistycznego ustaliła specyficzny, z własnych reguł wywiedziony
porządek.

Konieczność odbudowy miasta i wielkość tego zadania nasycały problematyką architektoniczną każdą
niemal dziedzinę życia. Słownictwo związane z budowaniem, jako z natury twórcze i „postępowe" przeni-
kało do języka polityki i codziennych rozmów. Za jego pośrednictwem funkcjonowała także doktryna rea-
lizmu socjalistycznego. Budowała ona swoją formułę stylową odwołując się do tkanki miejskiej. Architek-
turze wyznaczała rolę syntezy wszystkich sztuk i obdarzała ją wiarą w moc spełnienia narzuconych wizji
ideologicznych.

II. STANOWISKO ARCHITEKTA

„Na zjeździe literatów w 1945 r. w Krakowie rzucił ktoś określenie, że wieża z kości słoniowej lite-
ratury polskiej została jedynie z zewnątrz przemalowana na czerwono. Gdybyśmy obrazowość tę przenieśli
na architekturę, to moglibyśmy stwierdzić zaledwie lekkie zaróżowienie"3.

1 Niniejszy artykuł jest fragmentem mojej pracy doktorskiej pt. Architektura Warszawy okresu realizmu socjalistycznego,
1949-1956, pisanej w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego (dalej: IHS UW) pod kierunkiem prof. Tadeusza
S. Jaroszewskiego i obronionej w 1987 r. Publikacja pracy w ówczesnej sytuacji w państwowym wydawnictwie okazała się niemoż-
liwa. Po przemianach politycznych lat 90-tych nie chciałem tą pracą włączać się w ówczesne zbyt chyba łatwe spory o przeszłość.
Dziś jestem wdzięczny prof. Jerzemu Łozińskiemu za propozycję opublikowania tego fragmentu rozprawy, jako świadectwa pewnej
tradycji badań prowadzonych w latach 80-tych w IHS UW. Chciałbym też podziękować promotorowi tej pracy, prof. Tadeuszowi S. Ja-
roszewskiemu oraz pierwszym czytelnikom i recenzentom całej pracy - prof. Marii Poprzęckiej i prof. Andrzejowi K. Olszewskiemu.

2 Por. S. Ossowski, Odbudowa stolicy w świetle zagadnień społecznych, [w:] Dzieła, t. III, Warszawa 1967, szczególnie
s. 406-411.

3 R. Piotrowski, Stanowisko architekta, [w:] Komunikat SARP 1947, nr 10, s. 12.