DOI Artikel:
Kowalski, Jacek: Architektoniczne fantazje Krystiana z Troyes: trzy zamki "Powieści o Graalu"
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14246#0011
6
JACEK KOWALSKI
mowy o żadnym bezpośrednim związku fantastycznych i hiperbolicznych zazwyczaj opisów z architekturą
epoki, zwłaszcza że nie sposób wychwycić różnicy pomiędzy opisami obiektów „romańskich" i „gotyckich".
Tym samym podważył - nie on pierwszy co prawda teorie Hansa Sedlmayra, który posługiwał się cytatami
ze średniowiecznych poematów, próbując określić genezę estetyki gotyckiej6. Jak bowiem napisał Jost Trier,
średniowieczni poeci „widzą blask, materiał, kolor, światło, subtelność techniczną [...], to, co widzą równie
dobrze ci, którzy opisują pozaarchitektoniczne dzieła sztuki [...] średniowieczny poeta opisujący architekturę
nie widzi konstrukcji wspierającej i wspieranej i, co najważniejsze, ich statycznych albo estetycznych stosun-
ków. Nie widzi, jak przestrzeń się zamyka, jak formuje się korpus. Jego oczy oślepły od blasku [...], sym-
boliczne znaczenie i mistyczna moc kamiennych [budowli] jest dlań nieskończenie ważna [...]. Ostatecznie
cała budowla - nie w samym tektonicznym kształcie, lecz w swej substancji i w ozdobach - staje się alego-
rycznym przedstawieniem najwyższych wartości"7. Tego rodzaju wnioski - chyba jednak nie do końca słuszne
- otworzyły wszakże pole dla badań, które umieszczają opisy literackie w szerszym kontekście kulturowym.
Wsparły je nowe podówczas osiągnięcia psychologów i religioznawców, jak Carla Gustava Junga, Georges'a
Dumézila, Mircea Eliade i wielu innych. Z drugiej strony swoiste „odkrycie" topiczności literatury przez
Ernsta Roberta Curtiusa i nowe metody zastosowane przez strukturalistów pozwoliły inaczej spojrzeć na
samą naturę literatury. Jeśli chodzi o badania nad literaturą starofrancuską, naczelne miejsce przypadło oczy-
wiście Paulowi Zumthorowi8. Mimo wielu ważnych przyczynków, dotyczących pojedynczych tekstów, nie
powstały jednak niemal żadne prace syntetyczne dotyczące obrazu architektury w poezji starofrancuskiej. Nie
dotyczy to może aż tak bardzo problemu zamków, o których napisano wiele. Warta uwagi jest zwłaszcza
strukturalistyczna monografia Johanny-Marii Vermeer-Pardoen9, a także inne, pomniejsze prace, które jednak
z reguły nie analizują opisów z punktu widzenia historii sztuki i architektury. Z prac dotyczących innego
rodzaju opisów wyjątek stanowi ostatnia książka Catherine Croizy-Naquet o poetyce miasta w romans anti-
ques10, a przede wszystkim wyśmienite studium Alaina Labbé oraz liczne artykuły tego historyka sztuki
i literatury11. Labbé zastrzegał się co prawda, że nie tworzy syntetycznego zarysu problemu, jednak rozmiary
i waga jego dzieła wykraczają poza wszystko, co dotąd napisano na ten temat. Dokładna, wszechstronna
analiza czterech wybranych chansons de geste (Chanson de Roland, Girart de Roussillon, Prise d'Orange,
Pèlerinage de Charlemagné) doprowadziła właściwie do przybliżonego ustalenia roli i zasady użycia opisów
architektury w starofrancuskiej rycerskiej epice śpiewanej. Wzmianki o pałacach ograniczają się w pieśniach
epickich do bardzo krótkiej formuły, rzadko kiedy przeradzając się w dłuższe opisy. A jednak okazało się, że
pełnią niezwykle istotną funkcję i że są spadkobiercami długiej tradycji - także artystycznej. W dociekliwych,
niekiedy bardzo drobiazgowych analizach Labbé ukazał znaczenie poszczególnych sformułowań używanych
do opisywania pałaców, a także realne związki pomiędzy literaturą a obiektami francuskiej sztuki i architek-
tury XII w. Dowiódł, że zakorzeniony schemat ikonograficzny odpowiadać może popularnej, „szablonowej",
epickiej formule. W ten sposób jego praca otworzyła nowe perspektywy, zwłaszcza dla studiów interdyscy-
plinarnych. Opracowanie przezeń pieśni epickich, które stoją u początku znanej nam literatury francuskoję-
zycznej, znakomicie ułatwia badanie późniejszych pieśni i powieści.
Opisy dzieł sztuki i architektury pojawiły się już w chansons de geste, ale dopiero tak zwane powieści
antyczne, powstające od połowy XII stulecia - pierwsze francuskie powieści w ogóle - wprowadziły modę na
6 H. Sedlmayr, Die Entstehiing der Kathedrale. Beitrdge zu ihrer Entstehung und Bedeułung, Graz 1976 (I wyd. Zurich
1950).
7 J. Trier, Architekturphantasien in der mittelalterlichen Dichtimg, „Germanisch-Romanische Monatschrift" XVII: 1929,
s. 11-24.
8 Np. P. Zumthor, Essai de poétique médiévale, Paris, Editions du Seuil, 1972.
9 J.-M. Vermeer-Pardoen, Le château. Fonctionnement d'un type figuratif dans la littérature romanesque du Х1Г
siècle, «Akademisch Proefschrift», Amsterdam 1972 (praca doktorska pod kier. P. Zumthora, maszynopis powielany).
10 C. Croizy-Naquet, Thèbes, Troie et Carthage. Poétique de la ville dans le roman antique au XIIe siècle, Paris,
Champion, 1994. Jest to również praca przede wszystkim z zakresu historii literatury i kultury, a nie historii sztuki.
" A. Labbé, L'Architecture des palais et des jardins dans les chansons de geste. Essai sur le thème du roi en majesté,
Paris-Genève, Champion-Slatkine, 1987. Zob. także inne jego publikacje, np. Couleurs et lumières du palais dans „Girart de
Roussillon \ [w:] Les couleurs au Moyen Age, Aix-en-Provence 1988 (Senefiance 24), s. 171-200; ,Marbrin, musée, metau":
marbres et mozdiques dans „Girart de Roussillon \ Le vocabulaire mosaistïque du poème et ses sources savantes, „Bulletin de la
Société des Fouilles Archéologiques et des Monuments Historiques de l'Yonne" VIII: 1991, s. 11-28; Pays et paysages du Lan-
guedoc dans l'épisode de „Renaut de Montauban, [w:] Actes du colloque Languedoc et langue d'oc, Toulouse, janvier 1996,
s. 119-135.
JACEK KOWALSKI
mowy o żadnym bezpośrednim związku fantastycznych i hiperbolicznych zazwyczaj opisów z architekturą
epoki, zwłaszcza że nie sposób wychwycić różnicy pomiędzy opisami obiektów „romańskich" i „gotyckich".
Tym samym podważył - nie on pierwszy co prawda teorie Hansa Sedlmayra, który posługiwał się cytatami
ze średniowiecznych poematów, próbując określić genezę estetyki gotyckiej6. Jak bowiem napisał Jost Trier,
średniowieczni poeci „widzą blask, materiał, kolor, światło, subtelność techniczną [...], to, co widzą równie
dobrze ci, którzy opisują pozaarchitektoniczne dzieła sztuki [...] średniowieczny poeta opisujący architekturę
nie widzi konstrukcji wspierającej i wspieranej i, co najważniejsze, ich statycznych albo estetycznych stosun-
ków. Nie widzi, jak przestrzeń się zamyka, jak formuje się korpus. Jego oczy oślepły od blasku [...], sym-
boliczne znaczenie i mistyczna moc kamiennych [budowli] jest dlań nieskończenie ważna [...]. Ostatecznie
cała budowla - nie w samym tektonicznym kształcie, lecz w swej substancji i w ozdobach - staje się alego-
rycznym przedstawieniem najwyższych wartości"7. Tego rodzaju wnioski - chyba jednak nie do końca słuszne
- otworzyły wszakże pole dla badań, które umieszczają opisy literackie w szerszym kontekście kulturowym.
Wsparły je nowe podówczas osiągnięcia psychologów i religioznawców, jak Carla Gustava Junga, Georges'a
Dumézila, Mircea Eliade i wielu innych. Z drugiej strony swoiste „odkrycie" topiczności literatury przez
Ernsta Roberta Curtiusa i nowe metody zastosowane przez strukturalistów pozwoliły inaczej spojrzeć na
samą naturę literatury. Jeśli chodzi o badania nad literaturą starofrancuską, naczelne miejsce przypadło oczy-
wiście Paulowi Zumthorowi8. Mimo wielu ważnych przyczynków, dotyczących pojedynczych tekstów, nie
powstały jednak niemal żadne prace syntetyczne dotyczące obrazu architektury w poezji starofrancuskiej. Nie
dotyczy to może aż tak bardzo problemu zamków, o których napisano wiele. Warta uwagi jest zwłaszcza
strukturalistyczna monografia Johanny-Marii Vermeer-Pardoen9, a także inne, pomniejsze prace, które jednak
z reguły nie analizują opisów z punktu widzenia historii sztuki i architektury. Z prac dotyczących innego
rodzaju opisów wyjątek stanowi ostatnia książka Catherine Croizy-Naquet o poetyce miasta w romans anti-
ques10, a przede wszystkim wyśmienite studium Alaina Labbé oraz liczne artykuły tego historyka sztuki
i literatury11. Labbé zastrzegał się co prawda, że nie tworzy syntetycznego zarysu problemu, jednak rozmiary
i waga jego dzieła wykraczają poza wszystko, co dotąd napisano na ten temat. Dokładna, wszechstronna
analiza czterech wybranych chansons de geste (Chanson de Roland, Girart de Roussillon, Prise d'Orange,
Pèlerinage de Charlemagné) doprowadziła właściwie do przybliżonego ustalenia roli i zasady użycia opisów
architektury w starofrancuskiej rycerskiej epice śpiewanej. Wzmianki o pałacach ograniczają się w pieśniach
epickich do bardzo krótkiej formuły, rzadko kiedy przeradzając się w dłuższe opisy. A jednak okazało się, że
pełnią niezwykle istotną funkcję i że są spadkobiercami długiej tradycji - także artystycznej. W dociekliwych,
niekiedy bardzo drobiazgowych analizach Labbé ukazał znaczenie poszczególnych sformułowań używanych
do opisywania pałaców, a także realne związki pomiędzy literaturą a obiektami francuskiej sztuki i architek-
tury XII w. Dowiódł, że zakorzeniony schemat ikonograficzny odpowiadać może popularnej, „szablonowej",
epickiej formule. W ten sposób jego praca otworzyła nowe perspektywy, zwłaszcza dla studiów interdyscy-
plinarnych. Opracowanie przezeń pieśni epickich, które stoją u początku znanej nam literatury francuskoję-
zycznej, znakomicie ułatwia badanie późniejszych pieśni i powieści.
Opisy dzieł sztuki i architektury pojawiły się już w chansons de geste, ale dopiero tak zwane powieści
antyczne, powstające od połowy XII stulecia - pierwsze francuskie powieści w ogóle - wprowadziły modę na
6 H. Sedlmayr, Die Entstehiing der Kathedrale. Beitrdge zu ihrer Entstehung und Bedeułung, Graz 1976 (I wyd. Zurich
1950).
7 J. Trier, Architekturphantasien in der mittelalterlichen Dichtimg, „Germanisch-Romanische Monatschrift" XVII: 1929,
s. 11-24.
8 Np. P. Zumthor, Essai de poétique médiévale, Paris, Editions du Seuil, 1972.
9 J.-M. Vermeer-Pardoen, Le château. Fonctionnement d'un type figuratif dans la littérature romanesque du Х1Г
siècle, «Akademisch Proefschrift», Amsterdam 1972 (praca doktorska pod kier. P. Zumthora, maszynopis powielany).
10 C. Croizy-Naquet, Thèbes, Troie et Carthage. Poétique de la ville dans le roman antique au XIIe siècle, Paris,
Champion, 1994. Jest to również praca przede wszystkim z zakresu historii literatury i kultury, a nie historii sztuki.
" A. Labbé, L'Architecture des palais et des jardins dans les chansons de geste. Essai sur le thème du roi en majesté,
Paris-Genève, Champion-Slatkine, 1987. Zob. także inne jego publikacje, np. Couleurs et lumières du palais dans „Girart de
Roussillon \ [w:] Les couleurs au Moyen Age, Aix-en-Provence 1988 (Senefiance 24), s. 171-200; ,Marbrin, musée, metau":
marbres et mozdiques dans „Girart de Roussillon \ Le vocabulaire mosaistïque du poème et ses sources savantes, „Bulletin de la
Société des Fouilles Archéologiques et des Monuments Historiques de l'Yonne" VIII: 1991, s. 11-28; Pays et paysages du Lan-
guedoc dans l'épisode de „Renaut de Montauban, [w:] Actes du colloque Languedoc et langue d'oc, Toulouse, janvier 1996,
s. 119-135.