Rocznik Historii Sztuki (23.1998)

„Rocznik Historii Sztuki", tom XXIII
Wydawnictwo „Neriton", 1997

KATARZYNA ZALEWSKA

ŚWIAT ROZLEGŁY I OBCY.
O ŚREDNIOWIECZNYCH WYOBRAŻENIACH KRAIN EGZOTYCZNYCH

Zainteresowanie odległymi obszarami świata jest łatwo uchwytną cechą epoki nowożytnej. Poczynając
od wieku XVI, w kulturze europejskiej odnaleźć można wyraźną, chociaż przejawiającą się ze zmiennym
natężeniem, fascynację rozmaitymi aspektami życia w krajach położonych poza Europą. Odmienność form
życia społecznego na innych kontynentach, odrębność religii, obyczajów i sztuki, nie zawsze zresztą oceniane
pozytywnie, miały dużą siłę przyciągania. W sztuce najbardziej spektakularnym przykładem tego zjawiska
stały się kolejne mody egzotyczne. Tureckie, chińskie albo japońskie wyroby rękodzielnicze, umieszczane we
wnętrzach zaaranżowanych zgodnie z wyobrażeniami o tamtejszej architekturze, służyły tworzeniu małych
enklaw, w których mieszkańcy Francji czy Niemiec, nie opuszczając własnego kraju, a czasem nawet własnej
posiadłości, mogli równocześnie przebywać w egzotycznym otoczeniu.

W średniowieczu podobne fascynacje ujawniały się w odmienny sposób. Kontakty handlowe z krajami
pozaeuropejskimi były zbyt słabe, by przywożone stamtąd towary luksusowe mogły stać się czynnikiem
inspirującym jakąkolwiek modę o szerszym zasięgu. Również bezpośrednia znajomość sztuki monumentalnej
tych obszarów była zbyt nikła, by architekci czy malarze mogli czerpać z niej inspirację dla własnej twórczo-
ści. Wyraźnie uchwytne oddziaływanie obcych wzorów i tradycji daje się dostrzec tylko na tych terenach,
gdzie społeczności należące do różnych kultur żyły obok siebie przez kilka stuleci, jak Arabowie i chrześci-
janie w Hiszpanii czy Portugalii, albo - na mniejszą skalę - na Sycylii. W innych krajach związki takie mają
charakter akcydentalny i nie pozwalają się rozpatrywać jako długotrwały proces o specyficznych cechach.
Stosunkowo największy zasięg oddziaływania miały wschodnie wyroby rzemieślnicze, z których artyści eu-
ropejscy przejmowali typy i formy dekoracji ornamentalnej, a czasem także motywy figuralne, stosowane
następnie w malarstwie miniaturowym, dekoracji architektonicznej oraz dziełach rzemiosła artystycznego1.

Z pewnymi zastrzeżeniami należy też mówić o średniowiecznym egzotyzmie2. Niewątpliwie, ówcześni
geografowie, historycy czy teolodzy mieli świadomość zróżnicowania świata, starali się też odnaleźć przyczy-

1 Ciągle aktualna pozostaje praca J. Baltruśaitisa, Le moyen âge fantastique, Paris 1955, w której autor zebrał wiele
przykładów oddziaływania dzieł pozaeuropejskich na sztukę zachodniej Europy oraz podjął próbę zrekonstruowania dróg, jakimi
dokonywało się przekazywanie wzorów. Patrz też: L.I. Ringbom, Graltempel und Paradies. Beziehungen zwischen Iran und
Europa im Mittelalter, Stockholm 1951; J.V. Pouzyna, La Chine, l'Italie et les débuts de la Renaissance (XLIF-XLV* siècles),
Paris 1935; W. F. Volbach, Oriental Influences in the Animal Sculpture of Campania, Art Bulletin XXIV: 1942, s. 172-180;
B. Klesse, Seidenstoffe in der italienischen Malerei des 14. Jahrhunderts, Bern 1967.

~ Temat ten podjął G. Pochât w książce Der Exotismus wàhrend des Mittelalters und der Renaissance. Voraussetzungen,
Entwicklung und Wandel eines bildnerischen Vokabular, Stockholm 1970, sam wszakże stosuje termin „exotisches Vokabular"
albo „exotische Wirkung" z wieloma zastrzeżeniami. Wątpliwości budzi zwłaszcza rozpoznawanie motywów „egzotycznych"
w przedstawieniach religijnych, gdzie funkcjonują jako części składowe programu o treściach teologicznych. Cech egzotycznych
pozbawione są więc np. palma, lew, feniks czy smok, a także inne zwierzęta lub rośliny, które mają swe stałe miejsce w systemie
średniowiecznej symboliki, zaś ich obecność w obrazie uzasadniona jest nie chęcią prezentacji fauny i flory odległych krajów, lecz
potrzebą wykorzystania znaczeń, jakie z owymi motywami zostały związane. O motywach egzotycznych w sztuce europejskiej