DOI Artikel:
Mac̨zyński, Ryszard: Warszawskie biblioteki księży pijarów
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14246#0096
„Rocznik Historii Sztuki", tom XXIII
Wydawnictwo „Neriton", 1997
RYSZARD MĄCZYŃSKI
WARSZAWSKIE BIBLIOTEKI KSIĘŻY PIJARÓW*
„Do nauczania i uczenia się konieczne są te trzy środki pomocnicze:
po pierwsze książki, po drugie książki i po trzecie książki"
(Stanisław Konarski, 1753)**
Zdanie zacytowane jako motto w sposób najbardziej dobitny dokumentuje pełen pietyzmu stosunek za-
konników Scholarum Piarum do ksiąg, bez których nie mogli się obejść w swych codziennych pracach. Nie
kusząc się o szczegółowe, merytoryczne przebadanie kolekcji, jakie udało się zgromadzić warszawskim pija-
rom - co wymagałoby osobnych, specjalistycznych studiów z rozmaitych dziedzin1 - wypada poprzestać na
ustaleniach zasadniczych i charakterystyce ogólniejszej. Przede wszystkim trzeba ujawnić, rozdzielić i okre-
ślić funkcje poszczególnych księgozbiorów pijarskich w stolicy oraz naszkicować na podstawie przekazów
źródłowych dzieje ich powstania i późniejszego rozproszenia. Zagadnieniem jednak generalnym, znajdującym
się w centrum podejmowanych rozważań, pozostaną specjalnie dla potrzeb owych bibliotek stworzone sale
i ich wyposażenie.
Dotychczasowy stan badań nad pijarskimi książnicami w Warszawie jest bardzo skromny, ograniczony
do kilku zaledwie pozycji, z których większość zawiera tylko wzmianki pojawiające się na marginesie rozwa-
żania szerszych zagadnień. Najstarsze są klasyczne już dziś dzieła: Józefa Łukaszewicza, na temat szkolni-
ctwa doby przedrozbiorowej (1851), oraz Wiktora Wittyga, poświęcone ekslibrisom polskim z XVII i XVIII
w. (1903)2. Z okresu międzywojennego wymienić należy dysertacje: Kazimierza Konarskiego o pijarskich
szkołach publiczych (1932) i Mariana Łodyńskiego o początkach polskiej polityki bibliotecznej (1935)3.
W czasach najnowszych ogłoszone zostały wyniki badań: Wacława Olszewicza nad miłośnictwem książki
w XVIII w. (1968), Mieczysławy Adrianek nad księgozbiorami szkół średnich na początku XIX stulecia
* Artykuł niniejszy stanowi znacznie rozszerzony i zmodyfikowany fragment rozprawy doktorskiej, zatytułowanej: Zespoły
architektoniczne Collegium Regium i Collegium Nobilium warszawskich pijarów (1642-1834), napisanej pod kierunkiem prof.
dr hab. Andrzeja Rottermunda, złożonej w 1992 r. w Instytucie Sztuki PAN w Warszawie.
** Cyt. z Ordynacji wizytacji apostolskiej dla polskiej prowincji Szkół Pobożnych wg: S. Konarski, Pisma pedagogiczne,
oprać. Ł. Kurdybacha, Wrocław 1959, s. 262.
' W przygotowaniu znajduje się komunikat na temat reprezentowanych w zbiorach warszawskich pijarów ksiąg z dziedziny
architektury civilis i militaris.
2 J. Łukaszewicz, Historia szkól w Koronie i w Wielkim Księstwie Litewskim od najdawniejszych czasów aż do roku
1794, t. IV, Poznań 1851, s. 251 п.; W. Wittyg, Exlibrisy bibliotek polskich XVII i XVIII wieku, [Warszawa] 1903, s. 16 п., 34
п., 54, 75 п., 82.
3 К. Konarski, Nasza szkolą. Księga pamiątkowa Warszawskiej Szkoły Realnej, t. I, Dzieje Warszawskiej Szkoły Realnej,
Warszawa 1932, s. 96 п.; M. Łodyński, U kolebki polskiej polityki bibliotecznej (1774-1794), Warszawa 1935. Ponadto należy
m.in. wspomnieć: A. Śliwiński, Joachim Lelewel. Zarys bibliograficzny. Lata 1786-1831, Warszawa 1932, s. 31.
Wydawnictwo „Neriton", 1997
RYSZARD MĄCZYŃSKI
WARSZAWSKIE BIBLIOTEKI KSIĘŻY PIJARÓW*
„Do nauczania i uczenia się konieczne są te trzy środki pomocnicze:
po pierwsze książki, po drugie książki i po trzecie książki"
(Stanisław Konarski, 1753)**
Zdanie zacytowane jako motto w sposób najbardziej dobitny dokumentuje pełen pietyzmu stosunek za-
konników Scholarum Piarum do ksiąg, bez których nie mogli się obejść w swych codziennych pracach. Nie
kusząc się o szczegółowe, merytoryczne przebadanie kolekcji, jakie udało się zgromadzić warszawskim pija-
rom - co wymagałoby osobnych, specjalistycznych studiów z rozmaitych dziedzin1 - wypada poprzestać na
ustaleniach zasadniczych i charakterystyce ogólniejszej. Przede wszystkim trzeba ujawnić, rozdzielić i okre-
ślić funkcje poszczególnych księgozbiorów pijarskich w stolicy oraz naszkicować na podstawie przekazów
źródłowych dzieje ich powstania i późniejszego rozproszenia. Zagadnieniem jednak generalnym, znajdującym
się w centrum podejmowanych rozważań, pozostaną specjalnie dla potrzeb owych bibliotek stworzone sale
i ich wyposażenie.
Dotychczasowy stan badań nad pijarskimi książnicami w Warszawie jest bardzo skromny, ograniczony
do kilku zaledwie pozycji, z których większość zawiera tylko wzmianki pojawiające się na marginesie rozwa-
żania szerszych zagadnień. Najstarsze są klasyczne już dziś dzieła: Józefa Łukaszewicza, na temat szkolni-
ctwa doby przedrozbiorowej (1851), oraz Wiktora Wittyga, poświęcone ekslibrisom polskim z XVII i XVIII
w. (1903)2. Z okresu międzywojennego wymienić należy dysertacje: Kazimierza Konarskiego o pijarskich
szkołach publiczych (1932) i Mariana Łodyńskiego o początkach polskiej polityki bibliotecznej (1935)3.
W czasach najnowszych ogłoszone zostały wyniki badań: Wacława Olszewicza nad miłośnictwem książki
w XVIII w. (1968), Mieczysławy Adrianek nad księgozbiorami szkół średnich na początku XIX stulecia
* Artykuł niniejszy stanowi znacznie rozszerzony i zmodyfikowany fragment rozprawy doktorskiej, zatytułowanej: Zespoły
architektoniczne Collegium Regium i Collegium Nobilium warszawskich pijarów (1642-1834), napisanej pod kierunkiem prof.
dr hab. Andrzeja Rottermunda, złożonej w 1992 r. w Instytucie Sztuki PAN w Warszawie.
** Cyt. z Ordynacji wizytacji apostolskiej dla polskiej prowincji Szkół Pobożnych wg: S. Konarski, Pisma pedagogiczne,
oprać. Ł. Kurdybacha, Wrocław 1959, s. 262.
' W przygotowaniu znajduje się komunikat na temat reprezentowanych w zbiorach warszawskich pijarów ksiąg z dziedziny
architektury civilis i militaris.
2 J. Łukaszewicz, Historia szkól w Koronie i w Wielkim Księstwie Litewskim od najdawniejszych czasów aż do roku
1794, t. IV, Poznań 1851, s. 251 п.; W. Wittyg, Exlibrisy bibliotek polskich XVII i XVIII wieku, [Warszawa] 1903, s. 16 п., 34
п., 54, 75 п., 82.
3 К. Konarski, Nasza szkolą. Księga pamiątkowa Warszawskiej Szkoły Realnej, t. I, Dzieje Warszawskiej Szkoły Realnej,
Warszawa 1932, s. 96 п.; M. Łodyński, U kolebki polskiej polityki bibliotecznej (1774-1794), Warszawa 1935. Ponadto należy
m.in. wspomnieć: A. Śliwiński, Joachim Lelewel. Zarys bibliograficzny. Lata 1786-1831, Warszawa 1932, s. 31.