Rocznik Historii Sztuki (23.1998)

„Rocznik Historii Sztuki", tom XXIII
Wydawnictwo „Neriton", 1997

TOMASZ GRYGIEL

FLORENCKIE CINQUECENTO W HISTORYZMIE.
Z PROBLEMATYKI RECEPCJI

Jednym z istotniejszych źródeł inspiracji dla architektury neorenesansu i szerzej - historyzmu o prage-
nezie włoskiej, ogniskującego szereg podstawowych problemów estetycznych ubiegłego stulecia i początku
naszego wieku, była Florencja. Obok Wenecji, Rzymu czy Genui stworzy ona budowniczym badanego okresu
kategorię stylowego wzoru, w przypadku stolicy Toskanii upostaciowionego w przejawach wczesnego rene-
sansu florenckiego, zyskującego najpowszechniejszą egzemplifikację w miejscowym patrycjuszowsko-ban-
kierskim palazzo XV w., wielokrotnie powtarzanym tu w swym schemacie i formach. Dla XIX wieku ono to
właśnie, dzięki niezwykle spoistej formule środków wyrazu, epatującej zmasowanym efektem konsekwentnej
rastyki i rytmicznej kompozycji otworów okrągłołukowych harmonijnych elewacji, zaważy zwłaszcza na
pomyślnym odbiorze florenckiego nowożytnego archetypu w neorenesansie czy nieodległych odeń bardziej
synkretycznych stylowo tendencjach1. Sprzyjać temu będzie zaś specyficzny dla XV w. - Quattrocenta, a sto-
sowny potrzebom ubiegłego stulecia, klimat etosu self-made mana głównych rodów stolicy Toskanii, dostar-
czających modelu szybkich karier społecznych kupiectwa i tuzów rynku pieniężnego (jak Medyceusze kon-
trolujący go wówczas jeszcze w skali Europy), jakże bliskich zeszło wiecznej burżuazji i wzbogaconemu
mieszczaństwu, intensywnie poszukującym swej genealogii i tożsamości. Nie bez znaczenia będzie też mit
samej Florencji jako „miasta sztuki", „stolicy sztuki" - jaką w rzeczywistości była ona w dobie wczesnego
Odrodzenia wskutek siły mecenatu i twórczości, popartych wtedy wielką, choć przemijającą niebawem, eko-
nomicznąprosperity, współgrających z wyraźnym otwarciem kultury na tworzone właśnie wartości „nowo-
czesnego Europejczyka"2.

Koncentrację problemów tych, ważnych dla późniejszej architecture parlante, owocującej w XIX w.
licznymi analogiami formalnymi, skumuluje w sobie niewątpliwie Quattrocento, okres szczególnej oryginal-
ności florenckiego środowiska w architekturze i poczucia jego autonomiczności - implikujący bliżej w kon-
sekwencji morfologiczną zdolność generowania skutków inspirujących, nawiązań czy trawestacji, tak istot-
nych dla poszukującego wyrazistych wzorów przeszłości - historyzmu. Dorobek architektury florenckiego
Cinquecenta ze względu na swe specyficzne rysy, w niemałym stopniu odmienne, wyznaczy inną już w tej
mierze optykę recepcji, której ocena wszakże przybliży obraz całościowy oddziaływania miasta, dostarcza-
jąc też interesującej konfrontacji nowych, szesnasto wiecznych wątków ze, zmiennymi na przestrzeni lat, za-
potrzebowaniami doby Neostilów.

Istotę odbioru określi tu specyficzna dychotomia. Uzależniony on bowiem będzie od negatywnego przez
dłuższy czas w ubiegłym wieku nastawienia do zjawiska nazywanego później (a po dziś umownie) maniery -

1 Problematyce tej poświęcony został artykuł: T. Grygiel, Florenckie Quattrocento w architekturze polskiej XIX i XX wieku.
Z dziejów recepcji wczesnorenesansowego pałacu florenckiego, „Biuletyn Historii Sztuki" XLVIII: 1986, nr 1, s. 19-40. Ostatnio
zagadnienie inspiracji architekturą Florencji XV i XVI w. w historyzmie, w szerszym zakresie, ukazuje praca tegoż, Recepcja
wzorów architektury florenckiej Quattro- i Cinquecenta w dobie historyzmu ze szczególnym uwzględnieniem Polski, (w druku).

2 J. Burckhardt, Kultura Odrodzenia we Włoszech. Próba ujęcia [1860], tłum. M. Krzeczkowska, Warszawa 1965, s. 49.