DOI Artikel:
Kowalski, Jacek: Architektoniczne fantazje Krystiana z Troyes: trzy zamki "Powieści o Graalu"
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14246#0047
42
JACEK KOWALSKI
Stary, mityczny motyw został tu objaśniony w duchu chrześcijańskim. Jednocześnie zachował on element,
który wydaje się od początku oczywisty także w przygodzie Gowena: tu i tam zamek jest zamieszkały przez
dusze zmarłych. Zamek Cudów wznosi się za wielką rzeką; to typowa dla mitologii celtyckiej granica pomię-
dzy tym i tamtym światem, co do tego nie ma wątpliwości69. „Tamten Świat" oznacza tu świat umarłych, ale
niekoniecznie chrześcijańskie niebo lub piekło. Kształt Zamku Cudów mógł wyniknąć właśnie stąd, że jest on
zamkiem z zaświatów, z zaświatów celtyckich. Zwracano już wielokrotnie uwagę, że kolorowe, szklane okna
to prawdopodobnie przypomnienie Szklanej Ziemi, o której Krystian pisał już mimochodem we wcześniejszej
swojej powieści, Ereku i Enidzie. Mit Szklanej Ziemi czy Szklanej Wyspy (po gaelicku nazywanej Ynys
Witryn), na której mieszkają umarli, był głęboko zakorzeniony w celtyckiej mitologii70. Najwcześniej spotyka-
my go w kronice Nenniusza, kompilatora z IX w., który relacjonując legendy irlandzkie opowiada, jak synowie
Miłego, wracając z Hiszpanii, ujrzeli pośród morza „szklaną więżę". Pragnęli rozmawiać z jej mieszkańcami,
którym zadawali pytania, ale nie otrzymali żadnej odpowiedzi. W XII w. znajomość tego rodzaju opowieści była
zapewne powszechna. W drugiej tercji tego stulecia mnisi opactwa Glastonbury chwalili się, że nazwa ich klasz-
toru oznacza właśnie Miasto-ze-Szkła71. Doszło nawet do utożsamienia Glastonbury z wyspą umarłych - Avallon
- albowiem wkrótce „odnaleziono" tam i otoczono czcią groby króla Artura i królowej Ginewry72.
Także obraz wieży z oknami, w których pojawiają się umarli, znajdujemy w ówczesnej literaturze wi-
zyjnej. Może i stąd płynęła inspiracja Krystiana, jeśli chodzi o zewnętrzny, porażający swą wzniosłością opis
pałacu, przez którego okna wyglądają panny. W Wizji Gottschalka, na przykład bohater, wędrując przez
zaświaty, ogląda po kolei dwa domy o licznych oknach, w których widnieli ludzie ubrani na biało73. To być
może echo irlandzkich legend. Postaci zasiadające w oknach budynków występują też licznie w ikonografii,
choćby na malowidłach ukazujących Niebieską Jerozolimę74.
Blask jest również atrybutem zaświatów. Wprawdzie lśniąca, wielobarwna posadzka wiąże się z apoka-
liptycznym opisem Jerozolimy Niebieskiej: a ulica miasta złoto czyste, jako szkło przezroczyste (Ap 21, 22)75,
jednak związek to pośredni, bo w średniowiecznych wizjach, wykorzystujących poetykę Apokalipsy, znajdzie-
my mnóstwo takich błyszczących posadzek i raczej one stanowią tu główny punkt odniesienia. Visiones opi-
sują także wiele świetlistych murów rajskich, w których otwierają się błyszczące rozmaitymi kruszcami i klej-
notami bramy76, stanowiące oczywiste pendant do bramy pałacu na Roche del Chanpguin11. Francuski opis
69 Zob. Frappier, Chrétien de Troyes..., s. 242-244.
70 Ze względu na fakt, iż Powieść o Graalu jest zadłużona u mitologii celtyckiej, mówię tutaj przede wszystkim o niej.
W późnoantycznych (a różwnież wcześniejszych) opisach zaświatów występuje przecież także „pałac niebieski". Apokryfy - IV
księga Ezdrasza, Księga Henocha, Apokalipsa Pawła, Akta Tomasza i Akta Sebastiana - mówią niekiedy o kryształowym pałacu,
choć akcentują-jak w Objawieniu Św. Jana - jego blask, a nie przezroczystość. Zob. J. Amat, Songes et visions. L'au-delà dans
la littérature latine tardive, Etudes Augustiniennes, Paris 1985, s. 397; Kobielus, op.cit., s. 38-47.
71 Zob. J.D. Seymour, Irish Visions of the Other World, London 1930 oraz H. D'Arbois de Jubainville, Cours de
littérature celtique, t. II, Le cycle mythologique irlandais, Paris 1902, s. 118-119; J. Loth, Les Mabinogion du Livre rouge..., t. II;
Slatkine Reprints, Genève 1975 (Paris 1913), s. 301; G. Paris, Etudes sur les romans de la table ronde, „Romania" X: 1881,
s. 491; B. Srebro, L'univers poétique des celtes et sa persistance dans le roman breton du XIIe s. en France (mpis pracy
magisterskiej w Instytucie Filologii Romańskiej UJ), Kraków 1983, s. 26-31.
72 Zob. E. F ar al, La légende arthurienne. Etudes et documents, t. I-III, Paris 1929, t. П.
73 Zob. С. Carozzi, Le voyage de l'âme dans l'au-delà d'après la littérature latine (V-XIII siècle), Ecole Française de
Rome, Palais Farnèse 1994, s. 616. W wizjach zaświatów niewątpliwie spotykają się fantastyczne obrazy pokrewne nieco i świa-
towi irlandzkich legend, i romansów rycerskich. Takie porównanie sugeruje zresztą P. Dinzelbacher, Vision und Visions-
literatur im Mittelalter, Stuttgart 1981, s. 128. Zob. też J.S. Sokolski, Pielgrzymi do piekła i raju. Świat średniowiecznych,
łacińskich wizji eschatologicznych, Warocław 1995 i H. R. Path, The Otherworld, according to descriptions in médiéval litté-
rature, Cambridge (Mas.), 1950.
74 Kobielus, op.cit., s. 126-139, Garnier, op.cit., fig. 135.
73 Cytaty z Biblii wg Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie polskim W. O. Jakuba Wujka S. J. Tekst
poprawili [wg Wulgaty] oraz wstępami i krótkim komentarzem opatrzyli ks. S. Styś S. J., ks. Wł. Lohn S. J. Wydanie III popra-
wione, WAM, Kraków 1962
76 Np. we wizji Salviego, Carozzi, op.cit., s. 163; zob. też J. Sokolski, Architektura zaświatów w średniowiecznych
łacińskich wizjach eschatologicznych, [w:] Wyobraźnia średniowiecza pod red. T. Michałowskiej, Warszawa 1976, s. 119-130.
' W Zamku Cudów jedno skrzydło bramy jest z hebanu, drugie z kości słoniowej. Vauthier (Le paradoxe..., s. 438-439)
słusznie przypomina tu również o tradycji starożytnej, zwłaszcza o wpływie Owidiusza. W Metamorfozach znajdziemy opis pałacu
Słońca, którego fragment (materiam superbat opus, w. 5) cytował przecież sam Suger w odniesieniu do brązowych drzwi kościoła
w Saint-Denis. Zauważmy, że i tu mamy dwoje lśniących wrót:
Na spiżowych kolumnach stoi pałac Słońca
Wyniosły, błyskający złotem; skrzą się blachy
JACEK KOWALSKI
Stary, mityczny motyw został tu objaśniony w duchu chrześcijańskim. Jednocześnie zachował on element,
który wydaje się od początku oczywisty także w przygodzie Gowena: tu i tam zamek jest zamieszkały przez
dusze zmarłych. Zamek Cudów wznosi się za wielką rzeką; to typowa dla mitologii celtyckiej granica pomię-
dzy tym i tamtym światem, co do tego nie ma wątpliwości69. „Tamten Świat" oznacza tu świat umarłych, ale
niekoniecznie chrześcijańskie niebo lub piekło. Kształt Zamku Cudów mógł wyniknąć właśnie stąd, że jest on
zamkiem z zaświatów, z zaświatów celtyckich. Zwracano już wielokrotnie uwagę, że kolorowe, szklane okna
to prawdopodobnie przypomnienie Szklanej Ziemi, o której Krystian pisał już mimochodem we wcześniejszej
swojej powieści, Ereku i Enidzie. Mit Szklanej Ziemi czy Szklanej Wyspy (po gaelicku nazywanej Ynys
Witryn), na której mieszkają umarli, był głęboko zakorzeniony w celtyckiej mitologii70. Najwcześniej spotyka-
my go w kronice Nenniusza, kompilatora z IX w., który relacjonując legendy irlandzkie opowiada, jak synowie
Miłego, wracając z Hiszpanii, ujrzeli pośród morza „szklaną więżę". Pragnęli rozmawiać z jej mieszkańcami,
którym zadawali pytania, ale nie otrzymali żadnej odpowiedzi. W XII w. znajomość tego rodzaju opowieści była
zapewne powszechna. W drugiej tercji tego stulecia mnisi opactwa Glastonbury chwalili się, że nazwa ich klasz-
toru oznacza właśnie Miasto-ze-Szkła71. Doszło nawet do utożsamienia Glastonbury z wyspą umarłych - Avallon
- albowiem wkrótce „odnaleziono" tam i otoczono czcią groby króla Artura i królowej Ginewry72.
Także obraz wieży z oknami, w których pojawiają się umarli, znajdujemy w ówczesnej literaturze wi-
zyjnej. Może i stąd płynęła inspiracja Krystiana, jeśli chodzi o zewnętrzny, porażający swą wzniosłością opis
pałacu, przez którego okna wyglądają panny. W Wizji Gottschalka, na przykład bohater, wędrując przez
zaświaty, ogląda po kolei dwa domy o licznych oknach, w których widnieli ludzie ubrani na biało73. To być
może echo irlandzkich legend. Postaci zasiadające w oknach budynków występują też licznie w ikonografii,
choćby na malowidłach ukazujących Niebieską Jerozolimę74.
Blask jest również atrybutem zaświatów. Wprawdzie lśniąca, wielobarwna posadzka wiąże się z apoka-
liptycznym opisem Jerozolimy Niebieskiej: a ulica miasta złoto czyste, jako szkło przezroczyste (Ap 21, 22)75,
jednak związek to pośredni, bo w średniowiecznych wizjach, wykorzystujących poetykę Apokalipsy, znajdzie-
my mnóstwo takich błyszczących posadzek i raczej one stanowią tu główny punkt odniesienia. Visiones opi-
sują także wiele świetlistych murów rajskich, w których otwierają się błyszczące rozmaitymi kruszcami i klej-
notami bramy76, stanowiące oczywiste pendant do bramy pałacu na Roche del Chanpguin11. Francuski opis
69 Zob. Frappier, Chrétien de Troyes..., s. 242-244.
70 Ze względu na fakt, iż Powieść o Graalu jest zadłużona u mitologii celtyckiej, mówię tutaj przede wszystkim o niej.
W późnoantycznych (a różwnież wcześniejszych) opisach zaświatów występuje przecież także „pałac niebieski". Apokryfy - IV
księga Ezdrasza, Księga Henocha, Apokalipsa Pawła, Akta Tomasza i Akta Sebastiana - mówią niekiedy o kryształowym pałacu,
choć akcentują-jak w Objawieniu Św. Jana - jego blask, a nie przezroczystość. Zob. J. Amat, Songes et visions. L'au-delà dans
la littérature latine tardive, Etudes Augustiniennes, Paris 1985, s. 397; Kobielus, op.cit., s. 38-47.
71 Zob. J.D. Seymour, Irish Visions of the Other World, London 1930 oraz H. D'Arbois de Jubainville, Cours de
littérature celtique, t. II, Le cycle mythologique irlandais, Paris 1902, s. 118-119; J. Loth, Les Mabinogion du Livre rouge..., t. II;
Slatkine Reprints, Genève 1975 (Paris 1913), s. 301; G. Paris, Etudes sur les romans de la table ronde, „Romania" X: 1881,
s. 491; B. Srebro, L'univers poétique des celtes et sa persistance dans le roman breton du XIIe s. en France (mpis pracy
magisterskiej w Instytucie Filologii Romańskiej UJ), Kraków 1983, s. 26-31.
72 Zob. E. F ar al, La légende arthurienne. Etudes et documents, t. I-III, Paris 1929, t. П.
73 Zob. С. Carozzi, Le voyage de l'âme dans l'au-delà d'après la littérature latine (V-XIII siècle), Ecole Française de
Rome, Palais Farnèse 1994, s. 616. W wizjach zaświatów niewątpliwie spotykają się fantastyczne obrazy pokrewne nieco i świa-
towi irlandzkich legend, i romansów rycerskich. Takie porównanie sugeruje zresztą P. Dinzelbacher, Vision und Visions-
literatur im Mittelalter, Stuttgart 1981, s. 128. Zob. też J.S. Sokolski, Pielgrzymi do piekła i raju. Świat średniowiecznych,
łacińskich wizji eschatologicznych, Warocław 1995 i H. R. Path, The Otherworld, according to descriptions in médiéval litté-
rature, Cambridge (Mas.), 1950.
74 Kobielus, op.cit., s. 126-139, Garnier, op.cit., fig. 135.
73 Cytaty z Biblii wg Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie polskim W. O. Jakuba Wujka S. J. Tekst
poprawili [wg Wulgaty] oraz wstępami i krótkim komentarzem opatrzyli ks. S. Styś S. J., ks. Wł. Lohn S. J. Wydanie III popra-
wione, WAM, Kraków 1962
76 Np. we wizji Salviego, Carozzi, op.cit., s. 163; zob. też J. Sokolski, Architektura zaświatów w średniowiecznych
łacińskich wizjach eschatologicznych, [w:] Wyobraźnia średniowiecza pod red. T. Michałowskiej, Warszawa 1976, s. 119-130.
' W Zamku Cudów jedno skrzydło bramy jest z hebanu, drugie z kości słoniowej. Vauthier (Le paradoxe..., s. 438-439)
słusznie przypomina tu również o tradycji starożytnej, zwłaszcza o wpływie Owidiusza. W Metamorfozach znajdziemy opis pałacu
Słońca, którego fragment (materiam superbat opus, w. 5) cytował przecież sam Suger w odniesieniu do brązowych drzwi kościoła
w Saint-Denis. Zauważmy, że i tu mamy dwoje lśniących wrót:
Na spiżowych kolumnach stoi pałac Słońca
Wyniosły, błyskający złotem; skrzą się blachy