DOI article:
Mac̨zyński, Ryszard: Warszawskie biblioteki księży pijarów
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.14246#0103
98
RYSZARD MĄCZYŃSKj
liczono 1718 tytułów w 2359 woluminach4". Dokonywane wizytacje z uznaniem podkreślały staranność w gro-
madzeniu zbiorów i opiece nad nimi, jak choćby w 1818 г., kiedy to zapisano: „bibliotekę [wizytatorzy]
znaleźli w ogóle najdbałej i troskliwiej przez księdza Pawła Radeckiego zachowywaną", sprawdzono też
„katalog, według którego znajdują się wszystkie księgi i [...] coraz więcej przybywa, jest zaś tych ogółem
sztuk 10 780"46.
Klasztorna biblioteka warszawskich pijarów miała charakter zamknięty, utworzono ją by służyła zakon-
nikom. Z księgozbioru korzystali zarówno profesorowie szkół publicznych pod zarządem Collegium Regium,
jak i konwiktu Collegium Nobilium, dokonując lektur niezbędnych dla prowadzenia prac naukowych i literac-
kich czy też przygotowując wykłady. Najlepszym tego potwierdzeniem jest fakt, że tutaj właśnie trafiły ma-
nuskrypty przekładów francuskich tragedii wystawianych na scenie teatru Collegium Nobilium47. Nie mogli
z niej wszakże korzystać uczniowie żadnego z pijarskich instytutów edukacyjnych. Jest natomiast prawdopo-
dobne, że niezależnie od zamkniętego charakteru bywała udostępniana do studiowania wybranych dzieł zaufa-
nym osobom, ludziom pióra, podobnie jak to czyniono w bibliotekach jezuickich czy w przypadku prywatne-
go księgozbioru króla Stanisława Augusta48. Dowodem jest zresztą wyznanie Feliksa Bentkowskiego, iż przy
pisaniu przezeń wydanej w 1814 r. Historii literatury polskiej bardzo pomocny okazał się między innymi
Szymon Bielski, „przełożony biblioteki księży pijarów", który go nie tylko „wiadomościami swymi wspierał",
lecz także „chętnie ksiąg pod jego dozorem zostających udzielał"49.
Sam sposób usystematyzowania zbioru, z podziałem na: teologię, historię, prawo, filozofię, filologię
i literaturę, miał wyraźnie francuską proweniencję, stworzony jeszcze w XVII stuleciu przez Jeana Garniera
(a zmodyfikowany w połowie XVIII w. przez Gabriela Martina), znalazł zastosowanie w Bibliotece Paryskiej.
Inspiracje mogły, lecz nie musiały być bezpośrednie, gdyż do tego modelu nawiązała także warszawska Bi-
blioteka Załuskich50.
KSIĘGOZBIÓR KONWENTU COLLEGIUM NOBILIUM
Własną, odrębną bibliotekę miał także konwikt Collegium Nobilium. Pierwsze księgi przekazał do niej
Stanisław Konarski, te jednak padły pastwą pożaru w 1747 r, musiano zatem rozpocząć gromadzenie kolek-
cji od podstaw4. W 1824 r. liczyła ona 5000 woluminów, a już sześć lat później uległa omal podwojeniu,
sięgając liczby 9605, przy czym w ciągu dwóch tylko pierwszych lat tego okresu zbiory wzbogaciły się aż
o ponad 3000 dzieł52. Nie zachował się - o ile wiadomo - żaden jej katalog. W odróżnieniu od poprzedniej
biblioteka Collegium Nobilium była przeznaczona do użytku i zakonników, i konwiktorów. Potwierdza to
zresztą wspomnienie Joachima Lelewela, edukowanego w pijarskim instytucie w latach 1801-1804~3. „W pią-
tej klasie 1803 wziąłem się do pisania historii wieku XVIII. Posiadając do tego kilka dzieł, miałem sobie
cokolwiek udzielonych innych z biblioteki konwiktorskiej. W godzinach rekreacyjnych i nocami nad przedsię-
wzięciem dosiadując, nieraz słyszłem przechodzącego prefekta: 'allez vous coucher, minuit a sonné"'34. Roz-
4" APK, Wypisy ks. J. Buby z Archivio Generalizio délie Scuole Pie w Rzymie, b. sygn., s. nlb (Status Domorum Provinciae
Polono-Lithuanae ... Anno 1735 ... recognitus ...).
46 APK, sygn. RAC 12, dok. 18 {Spis funduszów i przychodów rocznych do kolegium xx. pijarów ... należący ... roku 1818).
47 R. Mączyński, Teatr pijarskiego konwiktu Collegium Nobilium, „Pamiętnik Teatralny" XXXVII: 1988, nr 3/4, s. 334.
48 Grzebień, op.cit. [T. XXXI], s. 246 п.; J. Rudnicka, Wykorzystanie księgozbioru Stanisława Augusta, [w:] Z badań nad
dawną książką. Studia ofiarowane profesor Alodii Kaweckiej-Gryczowej w 85-lecie urodzin, t. II, Warszawa 1993, s. 555 n. Por.
też: Gerlich-Partel, op.cit., s. 243 n.
49 Bentkowski, op.cit., s. IX.
50 M. Łodyński, Biblioteka Rzplitej - Załuskich zwana na tle ówczesnych bibliotek zagranicznych. (Jej powstanie, orga-
nizacja i wewnętrzne prace porządkowe), [w:] Z dziejów książki i bibliotek w Warszawie, Warszawa 1961, red. S. Tazbir, Warszawa
1961, s. 15 n.
31 J. Jan о с ki, Lexicon derer itztlebenden Gelehrten in Polen, t. I, Breslau 1755, s. 76.
52 Rocznik instytutów religijnych i edukacyjnych w Królestwie Polskim, Warszawa 1824, s. 133; Rocznik instytutów religij-
nych i edukacyjnych w Królestwie Polskim, Warszawa 1826-27, s. 244; Rocznik instytutów religijnych i edukacyjnych w Królestwie
Polskim, Warszawa 1830, s. 156.
Archiwum PAN w Warszawie, Materiały Ludwika Chmaja, rkps 111-76/60, Catalogus convivctorum Collegii Nobilium
Varsaviensis Scholarum Piarum, k. 60 n.
M J. Lelewel, Przygody w poszukiwaniach i badaniu rzeczy narodowych polskich, Poznań 1858, s. 5.
RYSZARD MĄCZYŃSKj
liczono 1718 tytułów w 2359 woluminach4". Dokonywane wizytacje z uznaniem podkreślały staranność w gro-
madzeniu zbiorów i opiece nad nimi, jak choćby w 1818 г., kiedy to zapisano: „bibliotekę [wizytatorzy]
znaleźli w ogóle najdbałej i troskliwiej przez księdza Pawła Radeckiego zachowywaną", sprawdzono też
„katalog, według którego znajdują się wszystkie księgi i [...] coraz więcej przybywa, jest zaś tych ogółem
sztuk 10 780"46.
Klasztorna biblioteka warszawskich pijarów miała charakter zamknięty, utworzono ją by służyła zakon-
nikom. Z księgozbioru korzystali zarówno profesorowie szkół publicznych pod zarządem Collegium Regium,
jak i konwiktu Collegium Nobilium, dokonując lektur niezbędnych dla prowadzenia prac naukowych i literac-
kich czy też przygotowując wykłady. Najlepszym tego potwierdzeniem jest fakt, że tutaj właśnie trafiły ma-
nuskrypty przekładów francuskich tragedii wystawianych na scenie teatru Collegium Nobilium47. Nie mogli
z niej wszakże korzystać uczniowie żadnego z pijarskich instytutów edukacyjnych. Jest natomiast prawdopo-
dobne, że niezależnie od zamkniętego charakteru bywała udostępniana do studiowania wybranych dzieł zaufa-
nym osobom, ludziom pióra, podobnie jak to czyniono w bibliotekach jezuickich czy w przypadku prywatne-
go księgozbioru króla Stanisława Augusta48. Dowodem jest zresztą wyznanie Feliksa Bentkowskiego, iż przy
pisaniu przezeń wydanej w 1814 r. Historii literatury polskiej bardzo pomocny okazał się między innymi
Szymon Bielski, „przełożony biblioteki księży pijarów", który go nie tylko „wiadomościami swymi wspierał",
lecz także „chętnie ksiąg pod jego dozorem zostających udzielał"49.
Sam sposób usystematyzowania zbioru, z podziałem na: teologię, historię, prawo, filozofię, filologię
i literaturę, miał wyraźnie francuską proweniencję, stworzony jeszcze w XVII stuleciu przez Jeana Garniera
(a zmodyfikowany w połowie XVIII w. przez Gabriela Martina), znalazł zastosowanie w Bibliotece Paryskiej.
Inspiracje mogły, lecz nie musiały być bezpośrednie, gdyż do tego modelu nawiązała także warszawska Bi-
blioteka Załuskich50.
KSIĘGOZBIÓR KONWENTU COLLEGIUM NOBILIUM
Własną, odrębną bibliotekę miał także konwikt Collegium Nobilium. Pierwsze księgi przekazał do niej
Stanisław Konarski, te jednak padły pastwą pożaru w 1747 r, musiano zatem rozpocząć gromadzenie kolek-
cji od podstaw4. W 1824 r. liczyła ona 5000 woluminów, a już sześć lat później uległa omal podwojeniu,
sięgając liczby 9605, przy czym w ciągu dwóch tylko pierwszych lat tego okresu zbiory wzbogaciły się aż
o ponad 3000 dzieł52. Nie zachował się - o ile wiadomo - żaden jej katalog. W odróżnieniu od poprzedniej
biblioteka Collegium Nobilium była przeznaczona do użytku i zakonników, i konwiktorów. Potwierdza to
zresztą wspomnienie Joachima Lelewela, edukowanego w pijarskim instytucie w latach 1801-1804~3. „W pią-
tej klasie 1803 wziąłem się do pisania historii wieku XVIII. Posiadając do tego kilka dzieł, miałem sobie
cokolwiek udzielonych innych z biblioteki konwiktorskiej. W godzinach rekreacyjnych i nocami nad przedsię-
wzięciem dosiadując, nieraz słyszłem przechodzącego prefekta: 'allez vous coucher, minuit a sonné"'34. Roz-
4" APK, Wypisy ks. J. Buby z Archivio Generalizio délie Scuole Pie w Rzymie, b. sygn., s. nlb (Status Domorum Provinciae
Polono-Lithuanae ... Anno 1735 ... recognitus ...).
46 APK, sygn. RAC 12, dok. 18 {Spis funduszów i przychodów rocznych do kolegium xx. pijarów ... należący ... roku 1818).
47 R. Mączyński, Teatr pijarskiego konwiktu Collegium Nobilium, „Pamiętnik Teatralny" XXXVII: 1988, nr 3/4, s. 334.
48 Grzebień, op.cit. [T. XXXI], s. 246 п.; J. Rudnicka, Wykorzystanie księgozbioru Stanisława Augusta, [w:] Z badań nad
dawną książką. Studia ofiarowane profesor Alodii Kaweckiej-Gryczowej w 85-lecie urodzin, t. II, Warszawa 1993, s. 555 n. Por.
też: Gerlich-Partel, op.cit., s. 243 n.
49 Bentkowski, op.cit., s. IX.
50 M. Łodyński, Biblioteka Rzplitej - Załuskich zwana na tle ówczesnych bibliotek zagranicznych. (Jej powstanie, orga-
nizacja i wewnętrzne prace porządkowe), [w:] Z dziejów książki i bibliotek w Warszawie, Warszawa 1961, red. S. Tazbir, Warszawa
1961, s. 15 n.
31 J. Jan о с ki, Lexicon derer itztlebenden Gelehrten in Polen, t. I, Breslau 1755, s. 76.
52 Rocznik instytutów religijnych i edukacyjnych w Królestwie Polskim, Warszawa 1824, s. 133; Rocznik instytutów religij-
nych i edukacyjnych w Królestwie Polskim, Warszawa 1826-27, s. 244; Rocznik instytutów religijnych i edukacyjnych w Królestwie
Polskim, Warszawa 1830, s. 156.
Archiwum PAN w Warszawie, Materiały Ludwika Chmaja, rkps 111-76/60, Catalogus convivctorum Collegii Nobilium
Varsaviensis Scholarum Piarum, k. 60 n.
M J. Lelewel, Przygody w poszukiwaniach i badaniu rzeczy narodowych polskich, Poznań 1858, s. 5.