DOI Artikel:
Mac̨zyński, Ryszard: Warszawskie biblioteki księży pijarów
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.14246#0116
WARSZAWSKIE BIBLIOTEKI KSIĘŻY PIJARÓW
111
tutu. Szwajcarski podróżnik Johann Bernoulli, który w 1778 r. odwiedził Warszawę, zapisał wprawdzie: „nie
żałuję wcale tych kilku godzin, które straciłem na zwiedzenie [...] wielkich budowli szkolnych" i wyróżnił
w tym przypadku pijarski konwikt, lecz sporządzone przezeń opisy są nader skromne. Wymienił jedynie bi-
bliotekę, „mieszczącą się w pokoju pięknie wyłożonym tafelkami i ozdobionym złoconymi listewkami", która
„podzielona jest na cztery działy opatrzone napisami: Ratio, Memoria, Oratio, Religio, i zawiera wiele cie-
kawych książek z dziedziny filozofii, matematyki, nauk humanistycznych itp." Zainteresował się także gabinetem
fizycznym: „w drugiej pięknej sali mieści się kosztowny zbiór instrumentów fizycznych, zakupionych częścio-
wo w Anglii przez Antoniego Wiśniewskiego, uczonego pijara [...], częściowo zaś, jak na przykład pompa
powietrzna, maszyna elektryczna i dwa duże globusy, nabyty ze spuścizny poprzedniego prymasa" (il. 3)124.
SALA BIBLIOTEKI W KONWIKCIE ŻOLIBORSKIM
W roku 1811 zakonnicy Szkół Pobożnych zdecydowali się sprzedać rządowi pałac Collegium Nobilium
przy ulicy Miodowej, a stałą siedzibę konwiktu utworzyć na posiadanej obszernej parceli żoliborskiej125.
Decyzję ową podyktowały po części okoliczności dziejowe, jeszcze bowiem w 1807 r. gmach został zarekwi-
rowany przez wojska napoleońskie na szpital wojskowy, a remont budowli po kilku latach dewastacji prze-
kraczał możliwości inwestycyjne zgromadzenia, po części wpływ nowych prądów filozoficznych, nakazują-
cych wychowywać młodzież w bliskim kontakcie z naturą, z dala od miejskiego zgiełku i zepsucia obyczajów.
Lata 1811-1822, za czasów rektorstwa Kajetana Kamieńskiego, stanowiły najbardziej intensywny okres za-
gospodarowywania parceli żoliborskiej126.
Zaspokoiwszy najbardziej niezbędne potrzeby mieszkaniowe konwiktorów, poczęto zabiegać o pomiesz-
czenie „dla księgozbioru i innych pomocy naukowych", które - jak pisał rektor Konwiktu Żoliborskiego -
„w szczupłych [...] izbach, po szafkach i stolikach [...], po kątach stosami leżały, psuły się i wiele z nich
ginęło"127. Powstał wtedy pomysł by wykorzystać w tym celu istniejący już na posesji, wzniesiony jeszcze za
czasów rektorstwa Józefa Strzeleckiego w 1778 г., może - co ostatnio wskazano - według projektu Stanisła-
wa Zawadzkiego, gmach młyna-deptaka128. Usytuowany on został malowniczo na skraju wyniosłej skarpy
wiślanej (il. 12).
Była to budowla murowana, składająca się z trzech zasadniczych segmentów: trójosiowego korpusu
głównego, założonego na planie prostokąta, o wymiarach 47 ]/i x 24 łokcie, z trójbocznym zamknięciem od
strony Wisły, oraz przylegających doń od północy i południa dwóch węższych, prostokątnych, pięcioosiowych
skrzydeł bocznych, mierzących po 35 3A x 24 łokcie129. Wszystkie człony gmachu: centralny - wyższy,
trójkondygnacjowy i boczne - niższe, dwukondygnacjowe, nakrywały dachy mansardowe, z facjatkami. Ele-
wacje -jak wskazują przekazy ikonograficzne pochodzące z lat dwudziestych XIX stulecia - zyskały surową
dekorację w postaci pasowego boniowania130 (il. 13, 14). Bryła budynku została ściśle dostosowana do peł-
nionej przezeń funkcji. Część środkowa zawierała „młynicę o trzech piętrach i trzech kamieniach" oraz
mączarnie131. Tu właśnie na parterze zainstalowane było koło, napędzane siłą stąpających po nim koni, wpra-
1 J. Bernoulli, Podróż po Polsce (1778), [w:] Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców, oprać. W. Zawadzki, t. I,
Warszawa 1963, s. 449.
125 Mączyński, Pijarski pałac s. 17, 60.
126 Obszernie zagadnienia te zostały omówione w: tegoż, Żoliborski Konwikt s. 21 n.
127 Kamieński, op.cit, s. 51.
128 Mączyński, Żoliborski Konwikt s. 17.
129 Wymiary podano wg: AGAD, KWM 6686, k. 20. Różnią się one nieco od danych zawartych w Schemmie do pomiaru
Warszawy z 1790 г.: AGAD, WE 26, k. 411.
130 Najstarsze, pochodzące z ok. 1820 г., są dwa rysunki Aleksandra Majerskiego, przechowywane w zbiorach Muzeum
Historycznego m.st. Warszawy, nr inw. 485, 486. W 1822 r. został wykonany (przypuszczalnie przez konwiktorów pod kierunkiem
nauczyciela rysunków Jana Freya) plan instytutu żoliborskiego pijarów, ozdobiony dwoma jego widokami, będący własnością
Muzeum Narodowego w Warszawie, nr inw. 99935 (a jako długoterminowy depozyt znajdujący się w Muzeum Historycznym m.st.
Warszawy, nr inw. 75 l/D). Przekazy te publikowały: A. Sokołowska, A. Zalewska, Warszawa w rysunkach Aleksandra Majerskie-
go, Warszawa 1958, il. I, II oraz pl. С. Istnieje także, oparty na jakimś starszym wizerunku, sztych Bronisława Rutkowskiego,
opublikowany w „Tygodniku Ilustrowanym" z 1860 r. Nowe ustalenia na temat owych dokumentów ikonograficznych: Mączyń-
ski, Żoliborski konwikt s. 9, 61, 65; ił. 2, 7, 8, 9, 1 j, 14.
131 Kamieński, op.cit., 96.
111
tutu. Szwajcarski podróżnik Johann Bernoulli, który w 1778 r. odwiedził Warszawę, zapisał wprawdzie: „nie
żałuję wcale tych kilku godzin, które straciłem na zwiedzenie [...] wielkich budowli szkolnych" i wyróżnił
w tym przypadku pijarski konwikt, lecz sporządzone przezeń opisy są nader skromne. Wymienił jedynie bi-
bliotekę, „mieszczącą się w pokoju pięknie wyłożonym tafelkami i ozdobionym złoconymi listewkami", która
„podzielona jest na cztery działy opatrzone napisami: Ratio, Memoria, Oratio, Religio, i zawiera wiele cie-
kawych książek z dziedziny filozofii, matematyki, nauk humanistycznych itp." Zainteresował się także gabinetem
fizycznym: „w drugiej pięknej sali mieści się kosztowny zbiór instrumentów fizycznych, zakupionych częścio-
wo w Anglii przez Antoniego Wiśniewskiego, uczonego pijara [...], częściowo zaś, jak na przykład pompa
powietrzna, maszyna elektryczna i dwa duże globusy, nabyty ze spuścizny poprzedniego prymasa" (il. 3)124.
SALA BIBLIOTEKI W KONWIKCIE ŻOLIBORSKIM
W roku 1811 zakonnicy Szkół Pobożnych zdecydowali się sprzedać rządowi pałac Collegium Nobilium
przy ulicy Miodowej, a stałą siedzibę konwiktu utworzyć na posiadanej obszernej parceli żoliborskiej125.
Decyzję ową podyktowały po części okoliczności dziejowe, jeszcze bowiem w 1807 r. gmach został zarekwi-
rowany przez wojska napoleońskie na szpital wojskowy, a remont budowli po kilku latach dewastacji prze-
kraczał możliwości inwestycyjne zgromadzenia, po części wpływ nowych prądów filozoficznych, nakazują-
cych wychowywać młodzież w bliskim kontakcie z naturą, z dala od miejskiego zgiełku i zepsucia obyczajów.
Lata 1811-1822, za czasów rektorstwa Kajetana Kamieńskiego, stanowiły najbardziej intensywny okres za-
gospodarowywania parceli żoliborskiej126.
Zaspokoiwszy najbardziej niezbędne potrzeby mieszkaniowe konwiktorów, poczęto zabiegać o pomiesz-
czenie „dla księgozbioru i innych pomocy naukowych", które - jak pisał rektor Konwiktu Żoliborskiego -
„w szczupłych [...] izbach, po szafkach i stolikach [...], po kątach stosami leżały, psuły się i wiele z nich
ginęło"127. Powstał wtedy pomysł by wykorzystać w tym celu istniejący już na posesji, wzniesiony jeszcze za
czasów rektorstwa Józefa Strzeleckiego w 1778 г., może - co ostatnio wskazano - według projektu Stanisła-
wa Zawadzkiego, gmach młyna-deptaka128. Usytuowany on został malowniczo na skraju wyniosłej skarpy
wiślanej (il. 12).
Była to budowla murowana, składająca się z trzech zasadniczych segmentów: trójosiowego korpusu
głównego, założonego na planie prostokąta, o wymiarach 47 ]/i x 24 łokcie, z trójbocznym zamknięciem od
strony Wisły, oraz przylegających doń od północy i południa dwóch węższych, prostokątnych, pięcioosiowych
skrzydeł bocznych, mierzących po 35 3A x 24 łokcie129. Wszystkie człony gmachu: centralny - wyższy,
trójkondygnacjowy i boczne - niższe, dwukondygnacjowe, nakrywały dachy mansardowe, z facjatkami. Ele-
wacje -jak wskazują przekazy ikonograficzne pochodzące z lat dwudziestych XIX stulecia - zyskały surową
dekorację w postaci pasowego boniowania130 (il. 13, 14). Bryła budynku została ściśle dostosowana do peł-
nionej przezeń funkcji. Część środkowa zawierała „młynicę o trzech piętrach i trzech kamieniach" oraz
mączarnie131. Tu właśnie na parterze zainstalowane było koło, napędzane siłą stąpających po nim koni, wpra-
1 J. Bernoulli, Podróż po Polsce (1778), [w:] Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców, oprać. W. Zawadzki, t. I,
Warszawa 1963, s. 449.
125 Mączyński, Pijarski pałac s. 17, 60.
126 Obszernie zagadnienia te zostały omówione w: tegoż, Żoliborski Konwikt s. 21 n.
127 Kamieński, op.cit, s. 51.
128 Mączyński, Żoliborski Konwikt s. 17.
129 Wymiary podano wg: AGAD, KWM 6686, k. 20. Różnią się one nieco od danych zawartych w Schemmie do pomiaru
Warszawy z 1790 г.: AGAD, WE 26, k. 411.
130 Najstarsze, pochodzące z ok. 1820 г., są dwa rysunki Aleksandra Majerskiego, przechowywane w zbiorach Muzeum
Historycznego m.st. Warszawy, nr inw. 485, 486. W 1822 r. został wykonany (przypuszczalnie przez konwiktorów pod kierunkiem
nauczyciela rysunków Jana Freya) plan instytutu żoliborskiego pijarów, ozdobiony dwoma jego widokami, będący własnością
Muzeum Narodowego w Warszawie, nr inw. 99935 (a jako długoterminowy depozyt znajdujący się w Muzeum Historycznym m.st.
Warszawy, nr inw. 75 l/D). Przekazy te publikowały: A. Sokołowska, A. Zalewska, Warszawa w rysunkach Aleksandra Majerskie-
go, Warszawa 1958, il. I, II oraz pl. С. Istnieje także, oparty na jakimś starszym wizerunku, sztych Bronisława Rutkowskiego,
opublikowany w „Tygodniku Ilustrowanym" z 1860 r. Nowe ustalenia na temat owych dokumentów ikonograficznych: Mączyń-
ski, Żoliborski konwikt s. 9, 61, 65; ił. 2, 7, 8, 9, 1 j, 14.
131 Kamieński, op.cit., 96.