Rocznik Historii Sztuki (23.1998)

„Rocznik Historii Sztuki", tom XXIII
Wydawnictwo „Neriton", 1997

IRMA KOZINA

ASPEKTY STOSOWANIA POJĘCIA „HISTORYZM"
W BADANIACH NAD ARCHITEKTURĄ NIEMIECKĄ XIX WIEKU*

Termin „historyzm" pojawiał się po raz pierwszy w rozważaniach myślicieli XVIII stulecia1, od począt-
ku określając sp o s ób myślenia oparty na postrzeganiu rzeczywistości w jej aspekcie
dziejowym. Dla nowoczesnej historii sztuki jako dyscypliny naukowej nabrał on szczególnego znaczenia od
czasu ukazania się rozpraw wydawanych w latach dwudziestych i trzydziestych XX w. Podstawowy wpływ
na ukonstytuowanie się jego zawartości pojęciowej mieli zwłaszcza Ernst Troeltsch (1922), Karl Heussi
(1932) i Friedrich Meinecke (1936)2. Jednakże prace wymienionych wyżej autorów znane są dzisiaj jedynie
wąskiej grupie specjalistów, jako że już od pewnego czasu w naukach badających sztukę „historyzm" funk-
cjonuje odrębnie, w znaczeniu odmiennym od pierwotnie wiązanych z nim treści3. W większości opracowań
z tej dziedziny stosowany on jest jako „termin techniczny", służący określeniu metody twórczej archi-
tektów inspirowanych przeszłością. Tym samym jego stosowanie wiąże się z zasadniczym i całko-
wicie nieumotywowanym odejściem od podstawowego znaczenia. Albowiem w efekcie założenia o wynikają-
cym rzekomo z historyzmu prymacie kopiowania i zestawiania motywów z przeszłości zrodził się obraz
architektury XIX w. oparty na znacznym uogólnieniu i prowadzący do zanegowania wartości artystycznych
i estetycznych sztuki tamtych czasów.

To swoiste uproszczenie w rzeczywistości dalece bardziej złożonego zjawiska dokonało się w momencie
podjęcia pierwszych powojennych prób4 zmierzających do określenia roli historyzmu w sztuce, jakie miały
miejsce na sesji zorganizowanej na zamku w Anif w 1963 r. Wiodącym głosem w dyskusji nad problemem
stał się referat wygłoszony przez Nikolausa Pevsnera, wyróżniającego w zależności od motywacji pięć rodza-
jów historyzmu5:

* Do napisania niniejszego tekstu zainspirowało mnie uczestnictwo w dyskusjach toczących się podczas doktoranckich
i magisterskich tutoriów pod kierunkiem prof. dr hab. Ewy Chojeckiej oraz prof. dr hab. Zofii Ostrowskiej-Kębłowskiej, którym
pragnę podziękować za znaczące wsparcie intelektualne.

1 Na obecnym etapie badań za pierwszego myśliciela, u którego pojawia się słowo „historyzm" uznawany jest Friedrich
Schlegel, zob. A. Wittkau, Historismus. Zur Geschichte des Begriffs und des Problems, Góttingen 1994, (wyd. II), s. 198-199.

: Zob. H. Dilly, Entstehung und Geschichte des Begriffs ,,Historismus". Funktion und Struktur einer Begriffsgeschichte,
[w:] M. Brix, M. Steinhauser (red.), ,,Geschichte allein ist zeitgemàb". Historismus in Deutschland, Lahn-Gieben 1978, s. 11-16.
Zob. także: P. Krakowski, Teoretyczne podstawy architektury wieku XIX, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego"
DXXV: „Prace z historii sztuki" XV: 1979, s. 10-23.

3 Następstwem tego procesu jest dwojakie definiowanie zjawiska w popularnych wydawnictwach encyklopedycznych. Pol-
ska encyklopedia powszechna przedstawia historyzm jako: „kierunek w sztukach plastycznych, a zwł. architekturze XIX i pocz.
XX w., polegający na naśladowaniu stylu epok minionych (np. neoromanizm, neogotyk, neorenesans)", podając odrębną definicję
historyzmu w socjologii, przedstawionego jako „stanowisko metodol. w naukach społ., różnie rozumiane, postulujące ujmowanie
zjawisk społecznych w procesie ich powstawania i rozwoju". Por. Encyklopedia Popularna PWN, Warszawa 1982, s. 275.

4 Na temat wcześniejszego funkcjonowania terminu „historyzm" w historii sztuki zob. Krakowski, op.cit, s. 24-25.

5 N. Pevsner, Môglichkeiten und Aspekte des Historismus. Versuch einer Friihgeschichte und Typologie des Historismus,
[w:] Historismus und bildende Kunst, wyd. L. Grotę, „Studien zur Kunst des 19. Jahrhunderts I: 1965, s. 13-42.