DOI Artikel:
Kowalczyk, Jerzy: Świątynie i klasztory późnobarokowe w archidiecezji lwowskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14538#0242
ŚWIĄTYNIH I KLASZ TORY PÓŹNOBAROKOWH W ARCHIDIECEZJI LWOWSKIM)
241
została ukazana w czterostopniowej kompozycji figuralnej. Tłem jest malowana architektura z kolumnami,
stanowiąca przedłużenie architektury rzeczywistej. Wspaniałe rzeźby Jana Jerzego Pinsla - o niezwykłej
ekspresji - na dole po bokach przedstawiają postacie ze Starego Testamentu - typy Chrystusa: Abrahama
składającego ofiarę ze swego syna Izaaka oraz Samsona walczącego ze lwem. Wyżej - figury Matki Boskiej
i św. Jana u stóp krzyża. Na tle oświetlonej z góry wnęki konchowej Chrystus na krzyżu, otoczny wieńcem
z obłoków i promieni, adorowany jest przez klęczące anioły. Nad krzyżem na tle podświetlonego okulusa
- Gołębica Ducha Świętego. U stóp krzyża, nad tabernakulum, przedstawiono Baranka - apokaliptyczną
prefigurację Chrystusa. Ten zapisany w rzeźbie i malarstwie, na czołowej ścianie prezbiterium, niejako
traktat teologiczny układał z pewnością ks. Szczepan Mikulski. Dzieło to można uznać za apogeum baro-
kowej koncepcji jedności sztuk - Gesamtkunstwerk*^.
Iluzjonistyczne ołtarze znajdowały się również w kościołach drewnianych. W kościele parafialnym
w Wołkowie z 1712 r. (?) ołtarz główny był malowany jako architektoniczny z kolumnami i postaciami
apostołów339. Wizytator kościoła w Łyścu, wzniesionym w 1764 г., zanotował: „ołtarz wielki na blejtramie
płóciennym malowanym w architekturę. Ale mensę miał murowaną"340.
Należy też wspomnieć o dwu ołtarzach typu konfesji, utworzonych z czterech kolumn połączonych
wolutami podtrzymującymi baldachim. U karmelitów bosych we Lwowie, w bocznej kaplicy, konfesja oparta
została na kanelowanych kolumnach korynckich o poprawnej redakcji klasycznej. Adorowany jest wizeru-
nek Chrystusa dźwigającego krzyż. Stosowne do tego przedstawienia są dwie figury: Matki Boskiej Boles-
nej i św. Weroniki. We fryzie konfesji - symbole astronomiczne słońca i księżyca (ił. 84).
Druga konfesja znajduje się w kolegiacie w Stanisławowie nad ołtarzem z sarkofagiem św. Andrze-
ja (?). Cztery korynckie, gładkie kolumny, ustawione diagonalnie, powiązano festonami. Nad kolumnami
woluty z liści palmowych podtrzymują okrąg, na którym widnieje klęcząca postać świętego w promieniach
w glorii (il. 85).
DWUWIEŻOWE FASADY ŚWIĄTYŃ
Świątynie w archidiecezji otrzymywały fasady zróżnicowane pod względem liczby kondygnacji i struk-
tury podziałów pionowych. Plan i bryła korpusów nawowych, kryjących się za fasadami, tylko częściowo
determinowały ich kształty. Dlatego też rozważania o fasadach można wydzielić jako zagadnienie w pew-
nym stopniu autonomiczne. Dobrym przykładem jest kościół dominikanów Bożego Ciała we Lwowie. Choć
wielu badaczy wskazywało na pokrewieństwo planu i bryły jego korpusu ze świątynią Świętego Karola
Borromeusza w Wiedniu, to jednak fasady tych budowli są diametralnie różne.
Fasady dwuwieżowe określały przynależność świątyń do obrządku łacińskiego, dla odróżnienia od
bezwieżowych cerkwi prawosławnych. Dlatego też greckokatolickie katedry i świątynie bazyliańskie, aby
podkreślić łączność z Rzymem, również otrzymywały fasady dwuwieżowe (Chełm, Poczajów). Lwowska
katedra Świętego Jura początkowo też miała otrzymać fasadę341. Zakony, które na Rusi Koronnej pełniły
rolę misyjną i edukacyjną, monumentalizowały swoje świątynie fasadami dwuwieżowymi. Lista jest dosyć
długa: bernardyni (Gwoździec), dominikanie (Bohorodczany, Tyśmienica, Lwów - Marii Magdaleny), jezu-
ici (Stanisławów, Liczkowce), karmelici trzewiczkowi (Kąkolniki), misjonarze (Horodenka), paulini (Niż-
niów), pijarzy (Złoczów), trynitarze (Lwów - Świętej Trójcy). Wśród diecezjalnych - fasady dwuwieżowe
mają świątynie wyższej rangi, jak kolegiata w Stanisławowie. Przy gotyckiej katedrze lwowskiej planowano
podwyższyć obydwie wieże. Pieniędzy starczyło tylko na północną, która w 1767 r. otrzymała wspomniany
już hełm (il. 71)342. Kościoły parafialne rzadko miały wieże. Były wśród nich nie tylko murowane (Janów,
Kąkolniki, Gliniany, Żubrza), ale wyjątkowo także drewniane (Tołste). Rajcy Lwowa - fundatorzy kościoła
w Żubrzy podkreślali, że uczynili to dla większej okazałości343. Przetrwał rozpowszechniony w 1. połowie
338 Krasny 1994, s. 46-49; Ostrowski 2000a, s. 197-216.
339 Lenartowicz 2001, s. 275, il. 359. Autor artykułu nie porusza problemu ołtarza malowanego w Wołkowie, choć publikuje
jego fotografię z negatywu w IS PAN.
340 AAL, sygn. AV 4 - wizytacja Sierawskiego z 7 X 1775 r.
341 Kowalczyk 1980, s. 351-356.
342 Dzieduszycki 1868, s. 200.
343 AAL, sygn. AV 2, k. 174 (wizytacja z 1725 r.) - „majus Ecclesiae ornamentum".
241
została ukazana w czterostopniowej kompozycji figuralnej. Tłem jest malowana architektura z kolumnami,
stanowiąca przedłużenie architektury rzeczywistej. Wspaniałe rzeźby Jana Jerzego Pinsla - o niezwykłej
ekspresji - na dole po bokach przedstawiają postacie ze Starego Testamentu - typy Chrystusa: Abrahama
składającego ofiarę ze swego syna Izaaka oraz Samsona walczącego ze lwem. Wyżej - figury Matki Boskiej
i św. Jana u stóp krzyża. Na tle oświetlonej z góry wnęki konchowej Chrystus na krzyżu, otoczny wieńcem
z obłoków i promieni, adorowany jest przez klęczące anioły. Nad krzyżem na tle podświetlonego okulusa
- Gołębica Ducha Świętego. U stóp krzyża, nad tabernakulum, przedstawiono Baranka - apokaliptyczną
prefigurację Chrystusa. Ten zapisany w rzeźbie i malarstwie, na czołowej ścianie prezbiterium, niejako
traktat teologiczny układał z pewnością ks. Szczepan Mikulski. Dzieło to można uznać za apogeum baro-
kowej koncepcji jedności sztuk - Gesamtkunstwerk*^.
Iluzjonistyczne ołtarze znajdowały się również w kościołach drewnianych. W kościele parafialnym
w Wołkowie z 1712 r. (?) ołtarz główny był malowany jako architektoniczny z kolumnami i postaciami
apostołów339. Wizytator kościoła w Łyścu, wzniesionym w 1764 г., zanotował: „ołtarz wielki na blejtramie
płóciennym malowanym w architekturę. Ale mensę miał murowaną"340.
Należy też wspomnieć o dwu ołtarzach typu konfesji, utworzonych z czterech kolumn połączonych
wolutami podtrzymującymi baldachim. U karmelitów bosych we Lwowie, w bocznej kaplicy, konfesja oparta
została na kanelowanych kolumnach korynckich o poprawnej redakcji klasycznej. Adorowany jest wizeru-
nek Chrystusa dźwigającego krzyż. Stosowne do tego przedstawienia są dwie figury: Matki Boskiej Boles-
nej i św. Weroniki. We fryzie konfesji - symbole astronomiczne słońca i księżyca (ił. 84).
Druga konfesja znajduje się w kolegiacie w Stanisławowie nad ołtarzem z sarkofagiem św. Andrze-
ja (?). Cztery korynckie, gładkie kolumny, ustawione diagonalnie, powiązano festonami. Nad kolumnami
woluty z liści palmowych podtrzymują okrąg, na którym widnieje klęcząca postać świętego w promieniach
w glorii (il. 85).
DWUWIEŻOWE FASADY ŚWIĄTYŃ
Świątynie w archidiecezji otrzymywały fasady zróżnicowane pod względem liczby kondygnacji i struk-
tury podziałów pionowych. Plan i bryła korpusów nawowych, kryjących się za fasadami, tylko częściowo
determinowały ich kształty. Dlatego też rozważania o fasadach można wydzielić jako zagadnienie w pew-
nym stopniu autonomiczne. Dobrym przykładem jest kościół dominikanów Bożego Ciała we Lwowie. Choć
wielu badaczy wskazywało na pokrewieństwo planu i bryły jego korpusu ze świątynią Świętego Karola
Borromeusza w Wiedniu, to jednak fasady tych budowli są diametralnie różne.
Fasady dwuwieżowe określały przynależność świątyń do obrządku łacińskiego, dla odróżnienia od
bezwieżowych cerkwi prawosławnych. Dlatego też greckokatolickie katedry i świątynie bazyliańskie, aby
podkreślić łączność z Rzymem, również otrzymywały fasady dwuwieżowe (Chełm, Poczajów). Lwowska
katedra Świętego Jura początkowo też miała otrzymać fasadę341. Zakony, które na Rusi Koronnej pełniły
rolę misyjną i edukacyjną, monumentalizowały swoje świątynie fasadami dwuwieżowymi. Lista jest dosyć
długa: bernardyni (Gwoździec), dominikanie (Bohorodczany, Tyśmienica, Lwów - Marii Magdaleny), jezu-
ici (Stanisławów, Liczkowce), karmelici trzewiczkowi (Kąkolniki), misjonarze (Horodenka), paulini (Niż-
niów), pijarzy (Złoczów), trynitarze (Lwów - Świętej Trójcy). Wśród diecezjalnych - fasady dwuwieżowe
mają świątynie wyższej rangi, jak kolegiata w Stanisławowie. Przy gotyckiej katedrze lwowskiej planowano
podwyższyć obydwie wieże. Pieniędzy starczyło tylko na północną, która w 1767 r. otrzymała wspomniany
już hełm (il. 71)342. Kościoły parafialne rzadko miały wieże. Były wśród nich nie tylko murowane (Janów,
Kąkolniki, Gliniany, Żubrza), ale wyjątkowo także drewniane (Tołste). Rajcy Lwowa - fundatorzy kościoła
w Żubrzy podkreślali, że uczynili to dla większej okazałości343. Przetrwał rozpowszechniony w 1. połowie
338 Krasny 1994, s. 46-49; Ostrowski 2000a, s. 197-216.
339 Lenartowicz 2001, s. 275, il. 359. Autor artykułu nie porusza problemu ołtarza malowanego w Wołkowie, choć publikuje
jego fotografię z negatywu w IS PAN.
340 AAL, sygn. AV 4 - wizytacja Sierawskiego z 7 X 1775 r.
341 Kowalczyk 1980, s. 351-356.
342 Dzieduszycki 1868, s. 200.
343 AAL, sygn. AV 2, k. 174 (wizytacja z 1725 r.) - „majus Ecclesiae ornamentum".