DOI Artikel:
Kowalczyk, Jerzy: Świątynie i klasztory późnobarokowe w archidiecezji lwowskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14538#0287
286
JERZY KOWALCZYK
Zanim de Witte i Meretyn pojawili się na gruncie lwowskim, w Rzymie został opracowany ok. 1730 r.
przez architekta Nicolà Salviego dla lwowskich teatynów projekt kolegium papieskiego. Tym samym Lwów
został bezpośrednio wciągnięty w orbitę architektury włoskiej. Redukcja projektu Salviego przez Gaetana
Chiaveriego pozostawiła architekturę kolegium w tym samym nurcie. Przerzutem z architektury Rzymu
stała się fasada kościoła (okazałej kaplicy) kolegium pijarów we Lwowie. Pośrednikami w pozyskaniu pro-
jektu, stanowiącego redukcję fasady bazyliki S. Giovanni na Lateranie, mogli być rzymscy pijarzy.
Architektura sakralna archidiecezji lwowskiej była realizowana początkowo przez przybyszów z Za-
chodu. Najpierw byli to Włosi, od około 1734 r. ich miejsce zajmowali artyści z Europy Środkowowschod-
niej, przede wszystkim z Czech i Moraw. Po śmierci Meretyna (1759) coraz częściej dawali o sobie znać
polscy architekci. Po 1760 r. przejęli oni inicjatywę, czego dowodem jest powierzenie przez arcybiskupa.
Sierakowskiego Piotrowi Polejowskiemu roli głównego projektanta i nadzorcy modernizacji wnętrza gotyc-
kiej katedry.
O obliczu architektury w archidiecezji lwowskiej decydowały fundacje magnackie. Przestał się liczyć
jako fundator dzieł sztuki sakralnej zubożały patrycjat lwowski. Wśród arcybiskupów lwowskich - z racji
niskiego uposażenia archidiecezji - na miano promotora sztuki sakralnej zasługuje tylko Wacław Sierakow-
ski, inicjator i współinwestor gruntownej modernizacji katedry łacińskiej. Spośród wyższego duchowień-
stwa wyróżniał się ofiarnością Samuel Głowiński, sufragan lwowski, fundator wielkiego kolegium pijarów.
Godna uwagi jest działalność księdza Szczepana Mikulskiego, świadomego problemów artystycznych, fun-
datora kilku kościołów parafialnych, wznoszonych według modelu opracowanego przez Bernarda Merety-
na. Ksiądz Mikulski był autorem programu malowideł i rzeźb w katedrze łacińskiej.
Lwów był najwybitniejszym ośrodkiem artystycznym na Rusi Koronnej i w tym mieście zostały zre-
alizowane wspaniałe świątynie. Modele wypracowane przez architektów tego ośrodka przenoszono na tere-
ny sąsiednich diecezji: łuckiej, przemyskiej i chełmskiej, a nawet krakowskiej. Z nich kierowano zamówie-
nia do lwowskich architektów, rzeźbiarzy, malarzy456. Znaczącą rolę odegrali lwowscy artyści w wykonywaniu
rokokowego wyposażenia kościołów franciszkanów, jezuitów, karmelitów w Przemyślu457. Ołtarz główny
w przemyskim kościele franciszkanów z 1760 r. należy do najwybitniejszych kreacji architekta Piotra Po-
lej owskiego458. Podobnie jak w katedrze łacińskiej we Lwowie, modernizację wnętrza kolegiaty sandomier-
skiej wykonał w latach 1771-1773 Maciej Polejowski. Pośrednikiem przy angażowaniu lwowskiego rzeź-
biarza był z pewnością arcybiskup Wacław Sierakowski, równocześnie piastujący godność kustosza kapituły
sandomierskiej459.
Ważnym problemem pozostaje relacja architektury łacińskiej do architektury świątyń unickich: ormiań-
skich i ruskich. Latynizacja architektury obrządku ormiańskiego przebiegała bezkonfliktowo. Świadczą o tym
kościoły ormiańskie o fasadach dwuwieżowych (Stanisławów, Tyśmienica). Również ołtarze niczym się nie
różniły od tych w świątyniach łacińskich. Co więcej, kościół parafialny w Kutach był świątynią obu obrząd-
ków: łacińskiego i ormiańskiego. We wnętrzu stały osobne ołtarze tych obrządków, ale główny był wspólny460.
Arcybiskup ormiański Jakub Augustynowicz bywał zapraszany przez arcybiskupa Sierakowskiego do udzia-
łu w ważnych uroczystościach kościelnych; współkonsekrował nowe ołtarze w przebudowanej katedrze
łacińskiej w 1776 r.
Ruska Cerkiew greckokatolicka we Lwowie przyjęła pozycję obronną wobec wzmożonej dominacji
Kościoła katolickiego. Najbardziej napięte stosunki panowały za rządów arcybiskupa Mikołaja Ignacego
Wyżyckiego. Lwowska kapituła katedralna nie pozwoliła na uroczysty ingres biskupowi ruskiemu Leonowi
Szeptyckiemu w 1747 r.461 Prowadzona na siłę latynizacja duchowieństwa greckokatolickiego znalazła go-
rącego orędownika w osobie ks. Jerzego Laskarysa, prefekta kolegium teatynów. Postarał się on o bullę
Benedykta XIV ujednolicającą liturgię Kościoła unickiego i łacińskiego, zezwalającą księżom katolickim na
odprawianie nabożeństw w cerkwiach. Stosunki z biskupami ruskimi poprawiły się dopiero za czasów ar-
cybiskupa Sierakowskiego.
450 Kowalczyk 1970b, s. 199-217 (tamże bibliografia).
457 Bochnak 1931, s. 138-140; Frazik 1976, s. 489-500, 507-312.
458 Frazik 1975, s. 322, il. 7, 8.
459 Kowalczyk 1970a, s. 198-200.
460 Według wizytacji z 1721 r. był to kościół drewniany, nowo wzniesiony ingeniose inventionis, z fundacji Józefa Potockiego
wojewody kijowskiego (AAL, sygn. AV 1, k. 78).
461 Szurek 1930, s. 131.
JERZY KOWALCZYK
Zanim de Witte i Meretyn pojawili się na gruncie lwowskim, w Rzymie został opracowany ok. 1730 r.
przez architekta Nicolà Salviego dla lwowskich teatynów projekt kolegium papieskiego. Tym samym Lwów
został bezpośrednio wciągnięty w orbitę architektury włoskiej. Redukcja projektu Salviego przez Gaetana
Chiaveriego pozostawiła architekturę kolegium w tym samym nurcie. Przerzutem z architektury Rzymu
stała się fasada kościoła (okazałej kaplicy) kolegium pijarów we Lwowie. Pośrednikami w pozyskaniu pro-
jektu, stanowiącego redukcję fasady bazyliki S. Giovanni na Lateranie, mogli być rzymscy pijarzy.
Architektura sakralna archidiecezji lwowskiej była realizowana początkowo przez przybyszów z Za-
chodu. Najpierw byli to Włosi, od około 1734 r. ich miejsce zajmowali artyści z Europy Środkowowschod-
niej, przede wszystkim z Czech i Moraw. Po śmierci Meretyna (1759) coraz częściej dawali o sobie znać
polscy architekci. Po 1760 r. przejęli oni inicjatywę, czego dowodem jest powierzenie przez arcybiskupa.
Sierakowskiego Piotrowi Polejowskiemu roli głównego projektanta i nadzorcy modernizacji wnętrza gotyc-
kiej katedry.
O obliczu architektury w archidiecezji lwowskiej decydowały fundacje magnackie. Przestał się liczyć
jako fundator dzieł sztuki sakralnej zubożały patrycjat lwowski. Wśród arcybiskupów lwowskich - z racji
niskiego uposażenia archidiecezji - na miano promotora sztuki sakralnej zasługuje tylko Wacław Sierakow-
ski, inicjator i współinwestor gruntownej modernizacji katedry łacińskiej. Spośród wyższego duchowień-
stwa wyróżniał się ofiarnością Samuel Głowiński, sufragan lwowski, fundator wielkiego kolegium pijarów.
Godna uwagi jest działalność księdza Szczepana Mikulskiego, świadomego problemów artystycznych, fun-
datora kilku kościołów parafialnych, wznoszonych według modelu opracowanego przez Bernarda Merety-
na. Ksiądz Mikulski był autorem programu malowideł i rzeźb w katedrze łacińskiej.
Lwów był najwybitniejszym ośrodkiem artystycznym na Rusi Koronnej i w tym mieście zostały zre-
alizowane wspaniałe świątynie. Modele wypracowane przez architektów tego ośrodka przenoszono na tere-
ny sąsiednich diecezji: łuckiej, przemyskiej i chełmskiej, a nawet krakowskiej. Z nich kierowano zamówie-
nia do lwowskich architektów, rzeźbiarzy, malarzy456. Znaczącą rolę odegrali lwowscy artyści w wykonywaniu
rokokowego wyposażenia kościołów franciszkanów, jezuitów, karmelitów w Przemyślu457. Ołtarz główny
w przemyskim kościele franciszkanów z 1760 r. należy do najwybitniejszych kreacji architekta Piotra Po-
lej owskiego458. Podobnie jak w katedrze łacińskiej we Lwowie, modernizację wnętrza kolegiaty sandomier-
skiej wykonał w latach 1771-1773 Maciej Polejowski. Pośrednikiem przy angażowaniu lwowskiego rzeź-
biarza był z pewnością arcybiskup Wacław Sierakowski, równocześnie piastujący godność kustosza kapituły
sandomierskiej459.
Ważnym problemem pozostaje relacja architektury łacińskiej do architektury świątyń unickich: ormiań-
skich i ruskich. Latynizacja architektury obrządku ormiańskiego przebiegała bezkonfliktowo. Świadczą o tym
kościoły ormiańskie o fasadach dwuwieżowych (Stanisławów, Tyśmienica). Również ołtarze niczym się nie
różniły od tych w świątyniach łacińskich. Co więcej, kościół parafialny w Kutach był świątynią obu obrząd-
ków: łacińskiego i ormiańskiego. We wnętrzu stały osobne ołtarze tych obrządków, ale główny był wspólny460.
Arcybiskup ormiański Jakub Augustynowicz bywał zapraszany przez arcybiskupa Sierakowskiego do udzia-
łu w ważnych uroczystościach kościelnych; współkonsekrował nowe ołtarze w przebudowanej katedrze
łacińskiej w 1776 r.
Ruska Cerkiew greckokatolicka we Lwowie przyjęła pozycję obronną wobec wzmożonej dominacji
Kościoła katolickiego. Najbardziej napięte stosunki panowały za rządów arcybiskupa Mikołaja Ignacego
Wyżyckiego. Lwowska kapituła katedralna nie pozwoliła na uroczysty ingres biskupowi ruskiemu Leonowi
Szeptyckiemu w 1747 r.461 Prowadzona na siłę latynizacja duchowieństwa greckokatolickiego znalazła go-
rącego orędownika w osobie ks. Jerzego Laskarysa, prefekta kolegium teatynów. Postarał się on o bullę
Benedykta XIV ujednolicającą liturgię Kościoła unickiego i łacińskiego, zezwalającą księżom katolickim na
odprawianie nabożeństw w cerkwiach. Stosunki z biskupami ruskimi poprawiły się dopiero za czasów ar-
cybiskupa Sierakowskiego.
450 Kowalczyk 1970b, s. 199-217 (tamże bibliografia).
457 Bochnak 1931, s. 138-140; Frazik 1976, s. 489-500, 507-312.
458 Frazik 1975, s. 322, il. 7, 8.
459 Kowalczyk 1970a, s. 198-200.
460 Według wizytacji z 1721 r. był to kościół drewniany, nowo wzniesiony ingeniose inventionis, z fundacji Józefa Potockiego
wojewody kijowskiego (AAL, sygn. AV 1, k. 78).
461 Szurek 1930, s. 131.