DOI Artikel:
Bernatowicz, Aleksandra: Groteska a symbolika królewskiego panowania: dekoracja pokoju stołowego w łazienkowskim Białym Domu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14537#0192
186
ALEKSANDRA BHRNATOWICY.
nadających swoisty rytm kompozycji i ułatwiających rekonstrukcję programu treściowego. Nad każdym
z sześciu większych zwierciadeł wprowadzono prostokątne płaszczyzny, w których wydzielono półkola wy-
pełnione pejzażami; nad nimi w okrągłych medalionach malowanych en grisaille przedstawiono antycznych
bogów z należnymi im atrybutami. Powyżej krajobrazu z chłopami zbierającymi zboże widnieje więc Apol-
lo (ściana północna) (il. 1). Po przeciwnej stronie, nad pejzażem przedstawiającym nocny połów ryb uka-
zano Dianę (ściana południowa). Z kolei nad widokiem bitwy morskiej, dymiącym Wezuwiuszem w tle
wyobrażono Wenus i Marsa, zaś w medalionie między nimi Wulkana w kuźni (ściana wschodnia) (il. 2).
Krajobrazowi z jeźdźcem patronuje Ceres w koronie muralis na głowie, otoczona wieńcem kwiatowo-owo-
cowym z narzędziami ogrodniczymi (ściana wschodnia) (il. VII). Powyżej krajobrazu z zatoką morską na-
malowano Wenus płynącą na delfinie (ściana zachodnia) (il. 3), zaś nad widokiem z mostkiem i drzewami
targanymi wichurą spoczywa Junona (ściana zachodnia) (il. 4 oraz VIII). Pola po obu stronach szerszych
luster wypełniają na ok. 2/3 wysokości owalne medaliony malowane en grisaille, przedstawiające ludzi
zajętych pracą (il. VIII), poniżej zaś w niebieskich prostokątach umieszczono znaki zodiaku. Partia cokoło-
wa pod pięcioma szerszymi lustrami (lustro na ścianie południowej znajduje się nad kominkiem) podzielona
jest na trzy pola, ozdobione motywem meandra oplecionego winną latoroślą (pole środkowe) i akantem w
układzie kandelabrowym (pola boczne). W granicach przyjętego schematu motywy zastosowane pod po-
szczególnymi lustrami zostały urozmaicone.
Innym, lecz równie konsekwentnym schematem kompozycyjnym posłużył się malarz dekorując ściany
w narożach, wokół czterech węższych luster. W prostokątnych polach widnieją zwierzęta symbolizujące
cztery strony świata, a więc słoń (narożnik płn.-zach.) (il. 5), struś (narożnik płn.-wsch), koń (narożnik
płd.-wsch.) i wielbłąd (narożnik płd.-zach) (il. VI). Pola po obu stronach luster zdobią - oprócz innych
motywów - postaci odnoszące się do alegorii Czterech Kontynentów. Ościeża boczne, zarówno drzwiowe
jak i okienne, zostały opracowane także według wspólnego wzoru: w kwadratowych panneaux wyobrażono
różne zwierzęta.
Dekorację wszystkich drzwi również ujednolicono, a różnice dotyczą detali. Dwie górne płyciny ozdo-
bione są stylizowanym akantem owiniętym wokół osi, urozmaiconym owocami, podczas gdy płyciny dolne
wypełnia wić akantu w układzie kandelabrowym. Ościeża górne dekoruje wić akantu. Panneaux naddrzwio-
we wypełniają pary „liściastych chłopców"21 trzymających girlandę, nad którą widnieje maska (il. 6).
Dekoracja malarska ma charakter zdecydowanie wertykalny. Płyciny drzwiowe oraz ściany podzielone
są na prostokątne, pionowe, dość wąskie panele wypełnione zgeometryzowanymi, symetrycznie zakompo-
nowanymi formami, nierzadko imitującymi relief. Pięć okien typu porte-fenêtre podkreśla wertykalizm
wnętrza. Dyskretną przeciwwagę dla pionowych płaszczyzn nadających rytm całej dekoracji tworzą pola
o kształcie wydłużonych prostokątów nad sześcioma zwierciadłami i środkowe pola cokołowe. Z symetrii
wynika powtarzalność motywów i całych układów ornamentalnych. Ważnym elementem wystroju wnętrza
są zwierciadła, które zwielokrotniają efekty dekoracyjne oraz powiększają optycznie wnętrze. Rytm piono-
wych paneli przerywa na ścianie zachodniej półkoliście zwieńczona nisza z posągiem Wenus Anadyome-
ne22. Wykreowana w niszy iluzja alei parkowej dodatkowo urozmaica dekorację sali.
BIAŁY DOM A RAFAEL
Nieznane są wcześniejsze dekoracje malarskie genre arabesque w Polsce. Nowożytna dekoracja gro-
teskowa w Europie ukształtowała się pod wpływem kilku dzieł Rafaela i jego uczniów, inspirowanych
malowidłami Złotego Domu Nerona na Eskwilinie23. Należały do nich malowidła Stufetty (Pokoju Kąpie-
Autorem określenia „liściasty chłopiec" jest S. Mossakowski, „Liściasty chłopiec" - motyw antyczny w dekoracji
Kaplicy Zygmuntów'skiej i jego geneza, „Rocznik Historii Sztuki", XVII, 1988, s. 105-1 19.
2 Zob. przyp. 4. Posąg Wenus Anadyomene to kopia dzieła Praksytelesa, zakupiona dla króla przez L. Bruna w Rzymie
i przezeń dokończona.
3 Oczywiście antyczna groteska była znana wcześniej. W XV w. często spotyka się jej motywy w architekturze sakralnej
i pałacowej. Najwcześniejsze znane ryciny przedstawiające ornament groteskowy pochodzą z edycji dzieł Owidiusza i Terencjusza
opublikowanej w Wenecji w 1490 r. Zdaniem N. Dacos odkrycie malowideł w Domus Aurea, zwanym wówczas błędnie Termami
Tytusa, sprzyjało jedynie popularyzacji tego rodzaju dekoracji - N. D а с o s, La découverte de la Domus Aurea et la formation des
grotesques à la Renaissance, London 1969, s. 57.
ALEKSANDRA BHRNATOWICY.
nadających swoisty rytm kompozycji i ułatwiających rekonstrukcję programu treściowego. Nad każdym
z sześciu większych zwierciadeł wprowadzono prostokątne płaszczyzny, w których wydzielono półkola wy-
pełnione pejzażami; nad nimi w okrągłych medalionach malowanych en grisaille przedstawiono antycznych
bogów z należnymi im atrybutami. Powyżej krajobrazu z chłopami zbierającymi zboże widnieje więc Apol-
lo (ściana północna) (il. 1). Po przeciwnej stronie, nad pejzażem przedstawiającym nocny połów ryb uka-
zano Dianę (ściana południowa). Z kolei nad widokiem bitwy morskiej, dymiącym Wezuwiuszem w tle
wyobrażono Wenus i Marsa, zaś w medalionie między nimi Wulkana w kuźni (ściana wschodnia) (il. 2).
Krajobrazowi z jeźdźcem patronuje Ceres w koronie muralis na głowie, otoczona wieńcem kwiatowo-owo-
cowym z narzędziami ogrodniczymi (ściana wschodnia) (il. VII). Powyżej krajobrazu z zatoką morską na-
malowano Wenus płynącą na delfinie (ściana zachodnia) (il. 3), zaś nad widokiem z mostkiem i drzewami
targanymi wichurą spoczywa Junona (ściana zachodnia) (il. 4 oraz VIII). Pola po obu stronach szerszych
luster wypełniają na ok. 2/3 wysokości owalne medaliony malowane en grisaille, przedstawiające ludzi
zajętych pracą (il. VIII), poniżej zaś w niebieskich prostokątach umieszczono znaki zodiaku. Partia cokoło-
wa pod pięcioma szerszymi lustrami (lustro na ścianie południowej znajduje się nad kominkiem) podzielona
jest na trzy pola, ozdobione motywem meandra oplecionego winną latoroślą (pole środkowe) i akantem w
układzie kandelabrowym (pola boczne). W granicach przyjętego schematu motywy zastosowane pod po-
szczególnymi lustrami zostały urozmaicone.
Innym, lecz równie konsekwentnym schematem kompozycyjnym posłużył się malarz dekorując ściany
w narożach, wokół czterech węższych luster. W prostokątnych polach widnieją zwierzęta symbolizujące
cztery strony świata, a więc słoń (narożnik płn.-zach.) (il. 5), struś (narożnik płn.-wsch), koń (narożnik
płd.-wsch.) i wielbłąd (narożnik płd.-zach) (il. VI). Pola po obu stronach luster zdobią - oprócz innych
motywów - postaci odnoszące się do alegorii Czterech Kontynentów. Ościeża boczne, zarówno drzwiowe
jak i okienne, zostały opracowane także według wspólnego wzoru: w kwadratowych panneaux wyobrażono
różne zwierzęta.
Dekorację wszystkich drzwi również ujednolicono, a różnice dotyczą detali. Dwie górne płyciny ozdo-
bione są stylizowanym akantem owiniętym wokół osi, urozmaiconym owocami, podczas gdy płyciny dolne
wypełnia wić akantu w układzie kandelabrowym. Ościeża górne dekoruje wić akantu. Panneaux naddrzwio-
we wypełniają pary „liściastych chłopców"21 trzymających girlandę, nad którą widnieje maska (il. 6).
Dekoracja malarska ma charakter zdecydowanie wertykalny. Płyciny drzwiowe oraz ściany podzielone
są na prostokątne, pionowe, dość wąskie panele wypełnione zgeometryzowanymi, symetrycznie zakompo-
nowanymi formami, nierzadko imitującymi relief. Pięć okien typu porte-fenêtre podkreśla wertykalizm
wnętrza. Dyskretną przeciwwagę dla pionowych płaszczyzn nadających rytm całej dekoracji tworzą pola
o kształcie wydłużonych prostokątów nad sześcioma zwierciadłami i środkowe pola cokołowe. Z symetrii
wynika powtarzalność motywów i całych układów ornamentalnych. Ważnym elementem wystroju wnętrza
są zwierciadła, które zwielokrotniają efekty dekoracyjne oraz powiększają optycznie wnętrze. Rytm piono-
wych paneli przerywa na ścianie zachodniej półkoliście zwieńczona nisza z posągiem Wenus Anadyome-
ne22. Wykreowana w niszy iluzja alei parkowej dodatkowo urozmaica dekorację sali.
BIAŁY DOM A RAFAEL
Nieznane są wcześniejsze dekoracje malarskie genre arabesque w Polsce. Nowożytna dekoracja gro-
teskowa w Europie ukształtowała się pod wpływem kilku dzieł Rafaela i jego uczniów, inspirowanych
malowidłami Złotego Domu Nerona na Eskwilinie23. Należały do nich malowidła Stufetty (Pokoju Kąpie-
Autorem określenia „liściasty chłopiec" jest S. Mossakowski, „Liściasty chłopiec" - motyw antyczny w dekoracji
Kaplicy Zygmuntów'skiej i jego geneza, „Rocznik Historii Sztuki", XVII, 1988, s. 105-1 19.
2 Zob. przyp. 4. Posąg Wenus Anadyomene to kopia dzieła Praksytelesa, zakupiona dla króla przez L. Bruna w Rzymie
i przezeń dokończona.
3 Oczywiście antyczna groteska była znana wcześniej. W XV w. często spotyka się jej motywy w architekturze sakralnej
i pałacowej. Najwcześniejsze znane ryciny przedstawiające ornament groteskowy pochodzą z edycji dzieł Owidiusza i Terencjusza
opublikowanej w Wenecji w 1490 r. Zdaniem N. Dacos odkrycie malowideł w Domus Aurea, zwanym wówczas błędnie Termami
Tytusa, sprzyjało jedynie popularyzacji tego rodzaju dekoracji - N. D а с o s, La découverte de la Domus Aurea et la formation des
grotesques à la Renaissance, London 1969, s. 57.