DOI Artikel:
Jaworski, Piotr: Antyk w Królikarni: architektura i zbiory artystyczne
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14537#0228
NOI R JAWORSKI
i wolnomularstwo za „sztuki królewskie"143. Projektantów parków wywodzili z rodu Adama - założyeiela
pierwszego ogrodu. Z wizją ogrodu szezególnie blisko związany był rytuał lóż kobieeyeh. Masońskie obrzę-
dy nawiązywały do kultu witalnyeh sił natury, idei narodzin i następstwa pokoleń144. Głoszonej przez wol-
nomularzy zasadzie „braterskiej przyjaźni" odpowiadały liczne świątynie i monumenty poświęcone Przy-
jaźni czy Przyjaciołom w parkach krajobrazowych. Nie mamy informacji, czy Tomatis był wolnomularzem,
choć jest to bardzo prawdopodobne. W tym kontekście łatwiej zrozumiemy, dlaczego pałacowi w Królikarni
nadano formy architektury palladiańskiej, szczególnie często występujące w parkach zakładanych przez
Anglików. Palladianizm przeniknięty duchem matematyki i platońską ideą piękna14"1 w pełni odpowiadał
ideałom masonów. Grota - stały motyw parku naturalnego (Arkadia, Zofiówka, Na Książęcem) związany
z wolnomularskim obrzędem wtajemniczenia - wybudowana została także w Królikarni i połączona pod-
ziemnymi korytarzami z pałacem i budynkiem kuchni146. Także grobowce, często wznoszone w ogrodach,
reprezentują bogatą syrnbolikę wolnomularską. Dzięki urządzanym w parkach Polom Elizejskim i grobowcom,
masoni uczyli się przezwyciężać strach przed śmiercią i pamiętać o tym, że śmierć i życie istniały i zawsze
będą istnieć obok siebie147. Zaproponowana przez Moszyńskiego ogrodowa wizja Via Appia ułatwiała pro-
jektantom wybór odpowiedniej formy grobowca. Radziwiłłowa urządziła w Arkadii nie tylko Pola Elizej-
skie, ale także kazała wznieść Grobowiec Złudzeń, w którym umieściła prochy trzech zmarłych przedwcze-
śnie córek148.
Powyższe rozważania nie mają na celu narzucenia interpretacji wzniesionych w Królikarni budowli
jako realizacji ideałów wolnomularskich. Przedstawić miały jedynie złożoność i głębię idei wyznawanych
przez ludzi oświecenia, które niewątpliwie zostały odzwierciedlone w programie zespołu pałacowo-ogrodowe-
go Królikarni. W tym też kontekście, nie zaś prostą chęcią wzniesienia budowli odzianej w modny kostium
antyczny, interpretować należy obecność w Królikarni budowli wzorowanej na grobowcu Cecylii Metelli.
INNE BUDOWLE WZOROWANE NA GROBOWCU CECYLII METELLI W POLSCE
Kuchnia w Królikarni wywarła duży wpływ zarówno na środowisko warszawskich architektów, jak
i na późniejszą twórczość samego Merliniego. Już w latach osiemdziesiątych pojawiły się projekty architek-
toniczne wyraźnie inspirowane tą budowlą. Chcąc wyodrębnić owe projekty i realizacje, trzeba przyjąć, że
w sposób wyraźny nawiązywały swą architekturą bądź do wyglądu kuchni w Królikarni, bądź do samego
antycznego oryginału, którego najbardziej rozpoznawalnymi cechami były: założenie na planie koła, fryz
bukranionowo-girlandowy przebiegający dokoła budowli poniżej gzymsu oraz pokrywające elewację bloki
trawertynu, możliwe do zastąpienia przez boniowanie. Istnieje wiele budowli antycznych na planie koła,
wiele budowli ozdobiono też w starożytności fryzem bukranionowo-girlandowym149. Dopiero występowanie
wszystkich wymienionych wyżej elementów pozwala, jak się wydaje, na stwierdzenie zależności między
nowożytną budowlą a antycznym oryginałem. Dlatego na przykład zaprojektowaną przez Zuga studnię Na
Tłomackiem150 w Warszawie (il. 16), wzniesioną wprawdzie na planie koła i boniowaną, ale pozbawioną
charakterystycznego fryzu i odznaczającą się zbyt wydłużonymi w stosunku do antycznego oryginału pro-
porcjami, uznać należy za dzieło bardzo luźno związane z architekturą grobowca Cecylii Metelli.
W latach osiemdziesiątych XVIII w. Dominik Merlini zatrudniony został przez Jerzego Michała Mniszcha
przy przebudowie pałacu w Dęblinie151, otoczonego parkiem krajobrazowym zaprojektowanym przez Jana
143 Eadem, W poszukiwaniu..., s. 12.
144 Por. ibidem, s. 22.
145 Ibidem, s. 24.
14(1 Kwiatkowski, Dzieje..., s. 68.
S v i r i d a, W poszukiwaniu..., s. 35 i n.
I4X P i w к o w s к i, Et in Arcadia..., s. 118. H. Radziwiłłowa, Opis Arkadii skreślony przez założycielkę, „Album Lite-
racki", 1, 1848, s. 154. Jest to przekład rzadkiego druku, wydanego w stu egzemplarzach w Berlinie w 1800 r. (tytuł oryginału Le
Guide d'Arcadie).
149 Por. A.E. Napp, Bukranion und Guirlande. Beitrage zur Entwicklungsgeschichte der hellenistischen und rômischen
Dekorationskunst, Wertheim am Main 1933.
1,0 J. Putkowska, Tłumackie i inne warszawskie inwestycje Karola Szultza, bankiera i przedsiębiorcy budowlanego.
„Kwartalnik Architektury i Urbanistyki", 42, 1997, z. 4, s. 271-308.
51 Tatarkiewicz, Ogrodnik Merlini..., s. 152.
i wolnomularstwo za „sztuki królewskie"143. Projektantów parków wywodzili z rodu Adama - założyeiela
pierwszego ogrodu. Z wizją ogrodu szezególnie blisko związany był rytuał lóż kobieeyeh. Masońskie obrzę-
dy nawiązywały do kultu witalnyeh sił natury, idei narodzin i następstwa pokoleń144. Głoszonej przez wol-
nomularzy zasadzie „braterskiej przyjaźni" odpowiadały liczne świątynie i monumenty poświęcone Przy-
jaźni czy Przyjaciołom w parkach krajobrazowych. Nie mamy informacji, czy Tomatis był wolnomularzem,
choć jest to bardzo prawdopodobne. W tym kontekście łatwiej zrozumiemy, dlaczego pałacowi w Królikarni
nadano formy architektury palladiańskiej, szczególnie często występujące w parkach zakładanych przez
Anglików. Palladianizm przeniknięty duchem matematyki i platońską ideą piękna14"1 w pełni odpowiadał
ideałom masonów. Grota - stały motyw parku naturalnego (Arkadia, Zofiówka, Na Książęcem) związany
z wolnomularskim obrzędem wtajemniczenia - wybudowana została także w Królikarni i połączona pod-
ziemnymi korytarzami z pałacem i budynkiem kuchni146. Także grobowce, często wznoszone w ogrodach,
reprezentują bogatą syrnbolikę wolnomularską. Dzięki urządzanym w parkach Polom Elizejskim i grobowcom,
masoni uczyli się przezwyciężać strach przed śmiercią i pamiętać o tym, że śmierć i życie istniały i zawsze
będą istnieć obok siebie147. Zaproponowana przez Moszyńskiego ogrodowa wizja Via Appia ułatwiała pro-
jektantom wybór odpowiedniej formy grobowca. Radziwiłłowa urządziła w Arkadii nie tylko Pola Elizej-
skie, ale także kazała wznieść Grobowiec Złudzeń, w którym umieściła prochy trzech zmarłych przedwcze-
śnie córek148.
Powyższe rozważania nie mają na celu narzucenia interpretacji wzniesionych w Królikarni budowli
jako realizacji ideałów wolnomularskich. Przedstawić miały jedynie złożoność i głębię idei wyznawanych
przez ludzi oświecenia, które niewątpliwie zostały odzwierciedlone w programie zespołu pałacowo-ogrodowe-
go Królikarni. W tym też kontekście, nie zaś prostą chęcią wzniesienia budowli odzianej w modny kostium
antyczny, interpretować należy obecność w Królikarni budowli wzorowanej na grobowcu Cecylii Metelli.
INNE BUDOWLE WZOROWANE NA GROBOWCU CECYLII METELLI W POLSCE
Kuchnia w Królikarni wywarła duży wpływ zarówno na środowisko warszawskich architektów, jak
i na późniejszą twórczość samego Merliniego. Już w latach osiemdziesiątych pojawiły się projekty architek-
toniczne wyraźnie inspirowane tą budowlą. Chcąc wyodrębnić owe projekty i realizacje, trzeba przyjąć, że
w sposób wyraźny nawiązywały swą architekturą bądź do wyglądu kuchni w Królikarni, bądź do samego
antycznego oryginału, którego najbardziej rozpoznawalnymi cechami były: założenie na planie koła, fryz
bukranionowo-girlandowy przebiegający dokoła budowli poniżej gzymsu oraz pokrywające elewację bloki
trawertynu, możliwe do zastąpienia przez boniowanie. Istnieje wiele budowli antycznych na planie koła,
wiele budowli ozdobiono też w starożytności fryzem bukranionowo-girlandowym149. Dopiero występowanie
wszystkich wymienionych wyżej elementów pozwala, jak się wydaje, na stwierdzenie zależności między
nowożytną budowlą a antycznym oryginałem. Dlatego na przykład zaprojektowaną przez Zuga studnię Na
Tłomackiem150 w Warszawie (il. 16), wzniesioną wprawdzie na planie koła i boniowaną, ale pozbawioną
charakterystycznego fryzu i odznaczającą się zbyt wydłużonymi w stosunku do antycznego oryginału pro-
porcjami, uznać należy za dzieło bardzo luźno związane z architekturą grobowca Cecylii Metelli.
W latach osiemdziesiątych XVIII w. Dominik Merlini zatrudniony został przez Jerzego Michała Mniszcha
przy przebudowie pałacu w Dęblinie151, otoczonego parkiem krajobrazowym zaprojektowanym przez Jana
143 Eadem, W poszukiwaniu..., s. 12.
144 Por. ibidem, s. 22.
145 Ibidem, s. 24.
14(1 Kwiatkowski, Dzieje..., s. 68.
S v i r i d a, W poszukiwaniu..., s. 35 i n.
I4X P i w к o w s к i, Et in Arcadia..., s. 118. H. Radziwiłłowa, Opis Arkadii skreślony przez założycielkę, „Album Lite-
racki", 1, 1848, s. 154. Jest to przekład rzadkiego druku, wydanego w stu egzemplarzach w Berlinie w 1800 r. (tytuł oryginału Le
Guide d'Arcadie).
149 Por. A.E. Napp, Bukranion und Guirlande. Beitrage zur Entwicklungsgeschichte der hellenistischen und rômischen
Dekorationskunst, Wertheim am Main 1933.
1,0 J. Putkowska, Tłumackie i inne warszawskie inwestycje Karola Szultza, bankiera i przedsiębiorcy budowlanego.
„Kwartalnik Architektury i Urbanistyki", 42, 1997, z. 4, s. 271-308.
51 Tatarkiewicz, Ogrodnik Merlini..., s. 152.