DOI Artikel:
Jaworski, Piotr: Antyk w Królikarni: architektura i zbiory artystyczne
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14537#0227
ANTYK W KRÓLIKARNI. ARCHITEKTURA I ZBIORY ARTYSTYCZNE
221
mienie wśród ludzi wykształconych i majętnych127. Od 1780 r. klasycyzm stał się nurtem dominującym
w architekturze polskiej. Naśladowanie antyku wyrażało się najczęściej przejmowaniem wybranych moty-
wów dekoracyjnych czy portyków kolumnowych, rzadziej kopiowaniem gotowych rozwiązań128. Działający
w Polsce architekci najchętniej odwoływali się do architektury rzymskiej, zwłaszcza Panteonu129. O niezwy-
kłej wprost popularności tej antycznej świątyni w Polsce schyłku XVIII i początku XIX w., przekonuje
liczba adaptacji w architekturze sakralnej. Z najbardziej znanych wymienić należy zbór ewangelicko-augs-
burski w Warszawie wzniesiony według projektu Zuga130 oraz kościoły zaprojektowane przez Aignera w Pu-
ławach131 i Warszawie132. Wspomnieć także trzeba niezrealizowane projekty Świątyni Opatrzności Bożej133,
przygotowane dla króla Stanisława Augusta Poniatowskiego przez architektów z jego otoczenia, przechowy-
wane obecnie w Gabinecie Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie. Równie chętnie jak w architek-
turze miejskiej, czerpano z antyku w architekturze ogrodowej. W parkach sentymentalnych, ze względu na
bogactwo swej symboliki, szczególnie ważną rolę pełniły ruiny. W Anglii, ojczyźnie parków krajobrazo-
wych, dość wcześnie zaniechano wznoszenia ruin antycznych na korzyść gotyckich134. W Polsce, w której
wyznanie katolickie pozostawało oficjalną religią państwową, wystrzegano się stawiania tego rodzaju bu-
dowli. Moszyński pisał: „Anglicy wznoszą też budowle, które właściwe są tylko ich krajowi, w którym
reforma obróciła wniwecz wiele gotyckich kościołów i opactw, byłyby one bardzo nie na miejscu w naszych
ogrodach"135. Izabela Czartoryska, której poglądy estetyczne136 były wypadkową fascynacji Naturą, twór-
czością francuskiego poety Jacques'a Delille'a i prowadzoną z nim korespondencją137, a także poznaną
w podróżach „gotycką" kulturą Anglii i Szkocji (połączonych z patriotyczną egzaltacją138), w 1816 r. zajęła
odmienne od Moszyńskiego stanowisko. „Styl gotycki - pisała139 - ma zawsze dla mnie wiele uroku, zresztą
uważam, że najlepiej odpowiada boskości. Antyk jest piękny, lecz nie daje możności skupienia się, nie
napawa pobożnością, ani ślepą wiarą, która zbliża człowieka do Stwórcy". Zanim Czartoryska wypowie-
działa te słowa uwielbienia dla gotyku, kilkanaście lat wcześniej zleciła Aignerowi sporządzenie projektu
Świątyni Sybilli w Puławach na wzór słynnego dzieła architektury antycznej - tzw. Świątyni Westy w Ti-
voli140. W Arkadii Heleny Radziwiłłowej dopiero w latach dziewięćdziesiątych XVIII w. wzniesiono wśród
antykizujących budowli i starożytnych rzeźb Domek Gotycki141.
Zarówno Czartoryska, jak i Radziwiłłowa należały do kobiecych lóż adopcyjnych142. Wolnomularzami
byli też m.in. król, Moszyński, Zug i uczeń Merliniego - Jakub Kubicki. Masoni uważali ogrodnictwo
T.S. Jaroszewski, Od klasycyzmu do nowoczesności. O architekturze polskiej XVIII i XIX wieku, Warszawa 1996,
s. 9-15.
128 Ibidem, s. 10.
129 M. Fabiański, Panteon jako źródło motywów architektonicznych w sztuce europejskiej XV-XVIII w., „Folia Historiae
Artium", 20, 1984, s. 95 i п.; T.S. Jaroszewski, Chrystian Piotr Ai gner. Architekt warszawskiego klasycyzmu, Warszawa 1970,
s. 131, 243.
130 Kwiatkowski, Szymon Bogumił Zug..., s. 159 i n. Ostatnio: R.M. Kunkel, Plan miasta Warszawy punkt centralny,
[w:] Historyczne centrum Warszawy. Urbanistyka, architektura, problemy konserwatorskie. Materiały sesji naukowej, Warszawa
23-24 maja 1996 [Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami], red. B. Wierzbicka, Warszawa 1998, s.100-105 - autor
przeciwstawia się opiniom o wpływie Panteonu na warszawską świątynię ewangelicką.
131 Jaroszewski, Chrystian Piotr Aigner..., s. 128 i n.
132 Ibidem, s. 236 i n.
133 Ibidem, s. 243; Stanisławowskie projekty Świątyni Opatrzności. Katalog wystawy, Warszawa 1998 (wstęp: M. Kwiat-
kowski).
134 Morawińska, op. cit., s. 24-26.
135 Ibidem, s. 93 i n.
136 Dogłębne studium osobowości księżnej wyszło spod pióra A. Aleksandrowicz, Izabela Czartoryska. Polskość i eu-
ropejskość, Lublin 1998.
137 O twórczości Delille'a i jej recepcji w Polsce: ibidem, s. 29-79.
138 Por. uwagi wstępne w pracy Aleksandrowicz: ibidem, s. 7-28.
139 I. Czartoryska, Dyliżansem przez Śląsk. Dziennik podróży do Cieplic w roku 1816, tłum. i red. J. Bujańska,
Wrocław 1968, s. 116.
140 T.S. Jaroszewski, Puławy w okresie klasycyzmu [Teka Konserwatorska, z. 5], Puławy 1962, s. 73-75; Z. Z y g u 1 s к i,
Dzieje zbiorów Puławskich (Świątynia Sybilli i Dom gotycki) [Rozprawy i sprawozdania Muzeum Narodowego w Krakowie],
Kraków 1962.
141 W. P i w к o w s к i, Et in Arcadia ego. Program Arkadii nieborowskiej na przełomie XVIII/XIX wieku i dzisiaj, „Rocznik
Muzeum Narodowego w Warszawie", 31, 1987, s. 103.
142 S v i r i d a, W poszukiwaniu ukrytych znaczeń. Park naturalny XVIII stulecia a wolnomularstwo, „Ars Regia", 1993, z. 2,
s. 10; eadem, Sady veka filosofov v Pol'se, Moskva 1994, s. 124-150.
221
mienie wśród ludzi wykształconych i majętnych127. Od 1780 r. klasycyzm stał się nurtem dominującym
w architekturze polskiej. Naśladowanie antyku wyrażało się najczęściej przejmowaniem wybranych moty-
wów dekoracyjnych czy portyków kolumnowych, rzadziej kopiowaniem gotowych rozwiązań128. Działający
w Polsce architekci najchętniej odwoływali się do architektury rzymskiej, zwłaszcza Panteonu129. O niezwy-
kłej wprost popularności tej antycznej świątyni w Polsce schyłku XVIII i początku XIX w., przekonuje
liczba adaptacji w architekturze sakralnej. Z najbardziej znanych wymienić należy zbór ewangelicko-augs-
burski w Warszawie wzniesiony według projektu Zuga130 oraz kościoły zaprojektowane przez Aignera w Pu-
ławach131 i Warszawie132. Wspomnieć także trzeba niezrealizowane projekty Świątyni Opatrzności Bożej133,
przygotowane dla króla Stanisława Augusta Poniatowskiego przez architektów z jego otoczenia, przechowy-
wane obecnie w Gabinecie Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie. Równie chętnie jak w architek-
turze miejskiej, czerpano z antyku w architekturze ogrodowej. W parkach sentymentalnych, ze względu na
bogactwo swej symboliki, szczególnie ważną rolę pełniły ruiny. W Anglii, ojczyźnie parków krajobrazo-
wych, dość wcześnie zaniechano wznoszenia ruin antycznych na korzyść gotyckich134. W Polsce, w której
wyznanie katolickie pozostawało oficjalną religią państwową, wystrzegano się stawiania tego rodzaju bu-
dowli. Moszyński pisał: „Anglicy wznoszą też budowle, które właściwe są tylko ich krajowi, w którym
reforma obróciła wniwecz wiele gotyckich kościołów i opactw, byłyby one bardzo nie na miejscu w naszych
ogrodach"135. Izabela Czartoryska, której poglądy estetyczne136 były wypadkową fascynacji Naturą, twór-
czością francuskiego poety Jacques'a Delille'a i prowadzoną z nim korespondencją137, a także poznaną
w podróżach „gotycką" kulturą Anglii i Szkocji (połączonych z patriotyczną egzaltacją138), w 1816 r. zajęła
odmienne od Moszyńskiego stanowisko. „Styl gotycki - pisała139 - ma zawsze dla mnie wiele uroku, zresztą
uważam, że najlepiej odpowiada boskości. Antyk jest piękny, lecz nie daje możności skupienia się, nie
napawa pobożnością, ani ślepą wiarą, która zbliża człowieka do Stwórcy". Zanim Czartoryska wypowie-
działa te słowa uwielbienia dla gotyku, kilkanaście lat wcześniej zleciła Aignerowi sporządzenie projektu
Świątyni Sybilli w Puławach na wzór słynnego dzieła architektury antycznej - tzw. Świątyni Westy w Ti-
voli140. W Arkadii Heleny Radziwiłłowej dopiero w latach dziewięćdziesiątych XVIII w. wzniesiono wśród
antykizujących budowli i starożytnych rzeźb Domek Gotycki141.
Zarówno Czartoryska, jak i Radziwiłłowa należały do kobiecych lóż adopcyjnych142. Wolnomularzami
byli też m.in. król, Moszyński, Zug i uczeń Merliniego - Jakub Kubicki. Masoni uważali ogrodnictwo
T.S. Jaroszewski, Od klasycyzmu do nowoczesności. O architekturze polskiej XVIII i XIX wieku, Warszawa 1996,
s. 9-15.
128 Ibidem, s. 10.
129 M. Fabiański, Panteon jako źródło motywów architektonicznych w sztuce europejskiej XV-XVIII w., „Folia Historiae
Artium", 20, 1984, s. 95 i п.; T.S. Jaroszewski, Chrystian Piotr Ai gner. Architekt warszawskiego klasycyzmu, Warszawa 1970,
s. 131, 243.
130 Kwiatkowski, Szymon Bogumił Zug..., s. 159 i n. Ostatnio: R.M. Kunkel, Plan miasta Warszawy punkt centralny,
[w:] Historyczne centrum Warszawy. Urbanistyka, architektura, problemy konserwatorskie. Materiały sesji naukowej, Warszawa
23-24 maja 1996 [Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami], red. B. Wierzbicka, Warszawa 1998, s.100-105 - autor
przeciwstawia się opiniom o wpływie Panteonu na warszawską świątynię ewangelicką.
131 Jaroszewski, Chrystian Piotr Aigner..., s. 128 i n.
132 Ibidem, s. 236 i n.
133 Ibidem, s. 243; Stanisławowskie projekty Świątyni Opatrzności. Katalog wystawy, Warszawa 1998 (wstęp: M. Kwiat-
kowski).
134 Morawińska, op. cit., s. 24-26.
135 Ibidem, s. 93 i n.
136 Dogłębne studium osobowości księżnej wyszło spod pióra A. Aleksandrowicz, Izabela Czartoryska. Polskość i eu-
ropejskość, Lublin 1998.
137 O twórczości Delille'a i jej recepcji w Polsce: ibidem, s. 29-79.
138 Por. uwagi wstępne w pracy Aleksandrowicz: ibidem, s. 7-28.
139 I. Czartoryska, Dyliżansem przez Śląsk. Dziennik podróży do Cieplic w roku 1816, tłum. i red. J. Bujańska,
Wrocław 1968, s. 116.
140 T.S. Jaroszewski, Puławy w okresie klasycyzmu [Teka Konserwatorska, z. 5], Puławy 1962, s. 73-75; Z. Z y g u 1 s к i,
Dzieje zbiorów Puławskich (Świątynia Sybilli i Dom gotycki) [Rozprawy i sprawozdania Muzeum Narodowego w Krakowie],
Kraków 1962.
141 W. P i w к o w s к i, Et in Arcadia ego. Program Arkadii nieborowskiej na przełomie XVIII/XIX wieku i dzisiaj, „Rocznik
Muzeum Narodowego w Warszawie", 31, 1987, s. 103.
142 S v i r i d a, W poszukiwaniu ukrytych znaczeń. Park naturalny XVIII stulecia a wolnomularstwo, „Ars Regia", 1993, z. 2,
s. 10; eadem, Sady veka filosofov v Pol'se, Moskva 1994, s. 124-150.