DOI Artikel:
Jaworski, Piotr: Antyk w Królikarni: architektura i zbiory artystyczne
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14537#0226
220
PIOTR JAWORSKI
Merlini, architekt współdecydujący wraz ze Stanisławem Augustem Poniatowskim o kształcie archi-
tektonicznym rezydencji na Zamku Królewskim, w Ujazdowie i w Łazienkach"5, musiał niewątpliwie ze-
tknąć się z dedykowaną królowi Rozprawą o ogrodownictwie angielskim. Z pomysłów Moszyńskiego tam
zawartych obficie korzystał Zug, projektując ogrody sentymentalne, np. w Arkadii"6. Wydaje się, że niektó-
re rady Moszyńskiego, skierowane przecież bezpośrednio do właścicieli i projektantów ogrodów na skarpie,
zostały zrealizowane przez Merliniego przy projektowaniu Królikarni; zarówno te ogólne, dotyczące zasad
komponowania ogrodu, jak i szczegółowe, czego wyrazem stała się kuchnia nawiązująca swym wyglądem
do grobowca Cecylii Metelli.
Zgodnie ze współczesną klasyfikacją kompozycji założeń w stylu angielskim"7, ogród w Królikarni
(podobnie jak większość ogrodów Skarpy Warszawskiej"8) należałoby zaliczyć do grupy parków „arkadyj-
skich", reprezentujących formy przejściowe między kompozycjami geometrycznymi a swobodnymi. Parki
arkadyjskie stanowiły realizację inspirowanej XVIII-wiecznymi prądami literackimi wizji mitu arkadyjskie-
go"9, narzucającej tworzenie atmosfery szczęścia, miłości, tragedii śmierci i przemijania. Atmosferę tę
uzyskiwano dzięki projektowaniu krajobrazów integralnie powiązanych z najbliższą okolicą, nacechowa-
nych malowniczością, spokojem, rozmarzeniem i sielankowością, w których pamiątki architektury i rzeźby
klasycznej służyć miały kontemplacji tajemnicy przemijania120. Praktyka ogrodnicza znacznie rozszerzyła,
zresztą nie tylko w Polsce, znaczenie tego rodzaju budowli. Moszyński pisał: „budowle takie są niezbędne
w każdego rodzaju ogrodzie, pomagają urozmaicić krajobraz, dają przyjemność oku, zajęcie umysłowi,
służą za schronienie i są nawet użyteczne"121.
Niewiele wiadomo o budowlach ogrodowych zdobiących Królikarnię w czasach Tomatisa. Zarówno
Zug, jak i autorzy przekazów XIX-wiecznych wymieniali, oprócz pałacu, jedynie kuchnię „na kształt Ce-
cylii Metelli". Należy przypuszczać, że tylko ta budowla „ogrodowa" miała, obok pałacu, znaczniejsze
walory artystyczne. Źródła wymieniają także obecność altany122, zaś z archiwaliów XIX-wiecznych dowia-
dujemy się o istnieniu w ogrodzie „domku drewnianego pustelnią zwanego, korą obitego"123 oraz „domku
z gliny lepionej"124, pokrytego słomianym dachem - obu zrujnowanych125.
Rozprawę Moszyńskiego wypada uznać za najbardziej prawdopodobne źródło, za pośrednictwem któ-
rego dotarła do tworzącego w Polsce Merliniego myśl o wykorzystaniu tego antycznego pierwowzoru.
Zarówno przetwarzający palladiańskie wzory pałac w Królikarni, jak i bliska antycznemu pierwowzorowi
kuchnia-grobowiec, odpowiadały z pewnością gustowi Włocha Tomatisa. Nie daje to oczywiście odpowie-
dzi na pytanie, dlaczego spośród wielu proponowanych przez Moszyńskiego budowli wzorowanych na ar-
chitekturze antycznej, wybór padł właśnie na grobowiec Cecylii Metelli126.
Odpowiedzi szukać należy być może w atmosferze intelektualnej okresu panowania Stanisława Augu-
sta Poniatowskiego. Architektura klasycyzmu, oparta na zasadach logiki, rytmu i harmonii, znalazła zrozu-
115 Tatarkiewicz, Dominik Merlini..., s. 5-12. O architektonicznych zainteresowaniach Stanisława Augusta oraz wpły-
wie estetycznych upodobań króla na tworzących dla niego architektów obszernie: M. Kwiatkowski, Stanisław August. Król-
-architekt, Wrocław 1983. O tzw. stylu Stanisława Augusta: T.S. Jaroszewski, Wokół stylu Stanisława Augusta, [w:] Klasycyzm
i klasycyzmy. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki. Warszawa, listopad 1991, Warszawa 1994, s. 45-61.
"6 M ora wińska, op. cit., s. 78.
117 J. Bogdanowski, Problemy genezy i systematyki polskiej sztuki ogrodowej, [w:] Architektura rezydencjonalna histo-
rycznej Małopolski. Materiały Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Łańcut 1975, Łańcut 1982, s. 19^47; por. hasło: Angielski styl,
[w:] M. Siewniak, A. Mitkowska, Tezaurus sztuki ogrodowej, Warszawa 1998, s. 22 i n.
118 Morawińska, op. cit., s. 42 i n.
114 Inspiracje literackie twórców angielskiej sztuki ogrodowej omawia obszernie Morawińska, op. cit., s. 15-36; por.
E. Panof sky, Et in Arcadia ego. Poussin and the Elegiac Tradition, [w:] idem, Meaning in the Visual Arts, Garden City 1957
(w polskim tłumaczeniu A. Morawińskiej: E. Panofsky, Studia z historii sztuki, Warszawa 1971, s. 324-342).
120 Por. hasła: Arkadyjski mit i Arkadyjski park, [w:] S i e w n i a k, M i t к o w s к a, op. cit., s. 29 i n. O funkcji ruin w sztuce
i literaturze: G. Królikiewicz, Terytorium ruin. Ruina jako obraz i temat romantyczny, Kraków 1993.
121 Morawińska, op. cit., s. 94.
122 AGAD, ARN, sygn. 800, Regestr kupionego materiału do altanki i gwoździ, Królikarnią in Anno 1785.
123 Opis budowli w Królikarni...
124 Ibidem.
125 Chaty wiejskie należały do typowych budowli, w jakie wyposażano ogrody w stylu angielskim, aby nadać im sielską
atmosferę: Morawińska, op. cit., s. 41.
126 Warto nadmienić, ż Palladio, choć znane są jego rysunki przedstawiające rzymskie budowle grobowe, nie wykazywał
zainteresowania grobowcem C. Metelli - H. Spielmann, Andréa Palladio und die Antike. Untersuchung wid Katalog der
Zeichnungen aus seinem Nachlafi [Kunstwissenschaftliche Studien, Band XXXVII], Munchen-Berlin 1966, s. 93-95.
PIOTR JAWORSKI
Merlini, architekt współdecydujący wraz ze Stanisławem Augustem Poniatowskim o kształcie archi-
tektonicznym rezydencji na Zamku Królewskim, w Ujazdowie i w Łazienkach"5, musiał niewątpliwie ze-
tknąć się z dedykowaną królowi Rozprawą o ogrodownictwie angielskim. Z pomysłów Moszyńskiego tam
zawartych obficie korzystał Zug, projektując ogrody sentymentalne, np. w Arkadii"6. Wydaje się, że niektó-
re rady Moszyńskiego, skierowane przecież bezpośrednio do właścicieli i projektantów ogrodów na skarpie,
zostały zrealizowane przez Merliniego przy projektowaniu Królikarni; zarówno te ogólne, dotyczące zasad
komponowania ogrodu, jak i szczegółowe, czego wyrazem stała się kuchnia nawiązująca swym wyglądem
do grobowca Cecylii Metelli.
Zgodnie ze współczesną klasyfikacją kompozycji założeń w stylu angielskim"7, ogród w Królikarni
(podobnie jak większość ogrodów Skarpy Warszawskiej"8) należałoby zaliczyć do grupy parków „arkadyj-
skich", reprezentujących formy przejściowe między kompozycjami geometrycznymi a swobodnymi. Parki
arkadyjskie stanowiły realizację inspirowanej XVIII-wiecznymi prądami literackimi wizji mitu arkadyjskie-
go"9, narzucającej tworzenie atmosfery szczęścia, miłości, tragedii śmierci i przemijania. Atmosferę tę
uzyskiwano dzięki projektowaniu krajobrazów integralnie powiązanych z najbliższą okolicą, nacechowa-
nych malowniczością, spokojem, rozmarzeniem i sielankowością, w których pamiątki architektury i rzeźby
klasycznej służyć miały kontemplacji tajemnicy przemijania120. Praktyka ogrodnicza znacznie rozszerzyła,
zresztą nie tylko w Polsce, znaczenie tego rodzaju budowli. Moszyński pisał: „budowle takie są niezbędne
w każdego rodzaju ogrodzie, pomagają urozmaicić krajobraz, dają przyjemność oku, zajęcie umysłowi,
służą za schronienie i są nawet użyteczne"121.
Niewiele wiadomo o budowlach ogrodowych zdobiących Królikarnię w czasach Tomatisa. Zarówno
Zug, jak i autorzy przekazów XIX-wiecznych wymieniali, oprócz pałacu, jedynie kuchnię „na kształt Ce-
cylii Metelli". Należy przypuszczać, że tylko ta budowla „ogrodowa" miała, obok pałacu, znaczniejsze
walory artystyczne. Źródła wymieniają także obecność altany122, zaś z archiwaliów XIX-wiecznych dowia-
dujemy się o istnieniu w ogrodzie „domku drewnianego pustelnią zwanego, korą obitego"123 oraz „domku
z gliny lepionej"124, pokrytego słomianym dachem - obu zrujnowanych125.
Rozprawę Moszyńskiego wypada uznać za najbardziej prawdopodobne źródło, za pośrednictwem któ-
rego dotarła do tworzącego w Polsce Merliniego myśl o wykorzystaniu tego antycznego pierwowzoru.
Zarówno przetwarzający palladiańskie wzory pałac w Królikarni, jak i bliska antycznemu pierwowzorowi
kuchnia-grobowiec, odpowiadały z pewnością gustowi Włocha Tomatisa. Nie daje to oczywiście odpowie-
dzi na pytanie, dlaczego spośród wielu proponowanych przez Moszyńskiego budowli wzorowanych na ar-
chitekturze antycznej, wybór padł właśnie na grobowiec Cecylii Metelli126.
Odpowiedzi szukać należy być może w atmosferze intelektualnej okresu panowania Stanisława Augu-
sta Poniatowskiego. Architektura klasycyzmu, oparta na zasadach logiki, rytmu i harmonii, znalazła zrozu-
115 Tatarkiewicz, Dominik Merlini..., s. 5-12. O architektonicznych zainteresowaniach Stanisława Augusta oraz wpły-
wie estetycznych upodobań króla na tworzących dla niego architektów obszernie: M. Kwiatkowski, Stanisław August. Król-
-architekt, Wrocław 1983. O tzw. stylu Stanisława Augusta: T.S. Jaroszewski, Wokół stylu Stanisława Augusta, [w:] Klasycyzm
i klasycyzmy. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki. Warszawa, listopad 1991, Warszawa 1994, s. 45-61.
"6 M ora wińska, op. cit., s. 78.
117 J. Bogdanowski, Problemy genezy i systematyki polskiej sztuki ogrodowej, [w:] Architektura rezydencjonalna histo-
rycznej Małopolski. Materiały Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Łańcut 1975, Łańcut 1982, s. 19^47; por. hasło: Angielski styl,
[w:] M. Siewniak, A. Mitkowska, Tezaurus sztuki ogrodowej, Warszawa 1998, s. 22 i n.
118 Morawińska, op. cit., s. 42 i n.
114 Inspiracje literackie twórców angielskiej sztuki ogrodowej omawia obszernie Morawińska, op. cit., s. 15-36; por.
E. Panof sky, Et in Arcadia ego. Poussin and the Elegiac Tradition, [w:] idem, Meaning in the Visual Arts, Garden City 1957
(w polskim tłumaczeniu A. Morawińskiej: E. Panofsky, Studia z historii sztuki, Warszawa 1971, s. 324-342).
120 Por. hasła: Arkadyjski mit i Arkadyjski park, [w:] S i e w n i a k, M i t к o w s к a, op. cit., s. 29 i n. O funkcji ruin w sztuce
i literaturze: G. Królikiewicz, Terytorium ruin. Ruina jako obraz i temat romantyczny, Kraków 1993.
121 Morawińska, op. cit., s. 94.
122 AGAD, ARN, sygn. 800, Regestr kupionego materiału do altanki i gwoździ, Królikarnią in Anno 1785.
123 Opis budowli w Królikarni...
124 Ibidem.
125 Chaty wiejskie należały do typowych budowli, w jakie wyposażano ogrody w stylu angielskim, aby nadać im sielską
atmosferę: Morawińska, op. cit., s. 41.
126 Warto nadmienić, ż Palladio, choć znane są jego rysunki przedstawiające rzymskie budowle grobowe, nie wykazywał
zainteresowania grobowcem C. Metelli - H. Spielmann, Andréa Palladio und die Antike. Untersuchung wid Katalog der
Zeichnungen aus seinem Nachlafi [Kunstwissenschaftliche Studien, Band XXXVII], Munchen-Berlin 1966, s. 93-95.