DOI Artikel:
Świechowski, Zygmunt: Palatium na Ostrowie Lednickim a mity polskiej historii sztuki
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14574#0052
48
ZYGMUNT ŚWIECHOWSKI
tworzącą byty wirtualne. Tak powstały misterne „konstrukcje zawieszone na cieniutkim włosku hipotezy"3,
uznane w kolejnych opracowaniach za podstawę do jeszcze dalej idących wniosków. Ten mechanizm eska-
lacyjny, genialnie scharakteryzowany w Martwych duszach Gogola, działa do dziś w podobny sposób. Stąd
uzasadniona jest próba przypomnienia, co może stanowić podstawę wnioskowania o pierwotnym kształcie,
funkcji i czasie powstania budowli na Ostrowie Lednickim, a także jakie są ograniczenia płynące z rodzaju
i wiarygodności przesłanek na jakich opierali się autorzy dotychczasowych opracowań. Wobec całkowitego
braku źródeł pisanych wcześniejszych niż XII-wieczne, chodzi przede wszystkim o ustalenie „co nam mówi
architektura", ponieważ bardzo często mieliśmy do czynienia z przykrawaniem faktów do prokrustowego
łoża wyobrażeń i życzeń autorów. Ich wyimaginowane, romantyczne wizje zdominowały w szeroko rozu-
mianym odbiorze społecznym wątki oparte na racjonalnych przesłankach, pojawiające się niekiedy w ogniu
dyskusji, jaka toczy się od wielu lat. Wątki te wymagają uporządkowania i uwypuklenia. Wypadnie także
przypomnieć dorobek poprzedzającej nas generacji badaczy, który powinien stanowić punkt wyjścia dla ich
następców.
Na myśli mam wprawdzie ogólnie dostępny, lecz nieuwzględniany dostatecznie tekst Jana Zachwato-
wicza6. Omawiając sytuację kompleksu reliktów, tworzących zarys niewielkiej centralnej budowli na planie
zredukowanego krzyżowego oktogonu o czterech podporach, sprzężonej z przylegającym wydłużonym
budynkiem na rzucie prostokąta, pisze on: „Położenie palatium w stosunku do stron świata podporządkowa-
no orientacji wschód-zachód, osi głównej kaplicy, co jest dodatkowym argumentem jednolitości i jednocze-
sności koncepcji"7. Do koncepcji tej należał piętrowy układ kaplicy i przylegającego od zachodu budynku.
O tym, że był on od początku zamierzony, świadczy nisko osadzona para okien w południowej ścianie
szczytowej poprzecznego ramienia krzyża stanowiącego rdzeń układu przestrzennego. Według Zachwatowi-
cza „niskie osadzenie tych okienek może być uzasadnione tylko istnieniem piętra". Jego zdaniem rozmiar
rumowiska, które znajdowało się po północnej stronie kaplicy, wskazywał na jej znaczną wysokość. Piszący
te słowa w czasie kilku pobytów na Ostrowie Lednickim w końcu lat 40. a następnie w latach 50. i 60. wi-
dział rumowisko, a także drugie, powstałe na skutek upadku szczytowej ściany zachodniej budowli prosto-
kątnej. W układzie kamieni, zachowującym pewną spoistość, czytelny był jeszcze zarys dwu otworów okien-
nych odpowiadający rozmieszczeniem tym na piętrze. Te fakty zaprzeczają tezom „Monografii" wyróżniającej
dwie fazy zespołu - parterową i piętrową - przedzielone wieloletnią cezurą czasową, służące różnym funk-
cjom -jako episcopium, siedziba biskupa misyjnego i baptysterium oraz pałac Mieszka I i kaplica pałacowa.
Ewidentna dwukondygnacyjność założenia jednoznacznie potwierdza jego od początku pałacowy charakter.
Wczesnośredniowieczne przedromańskie rezydencje wizygockie i karolińskie, a także późniejsze wczesno-
romańskie i romańskie z zasady miały belle étage, którym były pomieszczenia górnej kondygnacji, wyższe,
lepiej zabezpieczone przeciwko wilgoci gruntowej i lepiej oświetlone. Rzekome archeologiczne dowody na
przebudowę kaplicy w tzw. drugiej fazie, połączoną ze zmianą koncepcji przestrzennej, są śladami nierzad-
kiej w średniowieczu korekty dokonanej w trakcie procesu budowlanego. Warto tu przytoczyć opinię Alek-
sandra Grygorowicza, doświadczonego architekta-konserwatora związanego od lat z pracami i projektami
zabezpieczania reliktów monumentalnej architektury na Ostrowie Lednickim. Jak pisał komentując kwadra-
towe fundamenty pod południową parą filarów: „Mogą one świadczyć raczej o doraźnej korekcie użytkowej
w trakcie tego samego cyklu budowlanego, pozostały po niej odsadzki od wewnątrz i nadwieszenie muru od
zewnątrz, które posłużyły zwiększeniu szerokości obejścia tylko o około 30 cm. Był to najpewniej zabieg
świadczący raczej o improwizacji w trakcie budowy"8. Komentarz ten można jeszcze uzupełnić, zwracając
uwagę na elementarny brak logiki w przyjęciu przez autorów „Monografii" założenia, że filary czworo-
5 Autorem tego trafnego określenia jest P. Urbańczyk w krytycznej wypowiedzi na temat referatu T. Rodzińskiej-Chorąży
podtrzymującej wszystkie tezy „Monografii". Por. T. Rodzińska-Chorąży. Co nam mówi architektura murowana, [w:]
Ziemie polskie w X wieku i ich znaczenie w kształtowaniu się nowej mapy Europy, red. H. Samsonowicz, Kraków 2000. s. 361 ;
P. U r b a ń с z у к, ibidem, s. 411.
6 J.Zachwatowicz, Architektura przedromańska w wieku X i pierwszej połowie wieku XI, [w:] Sztuka polska przedro-
mańska i romańska, red. M. W a 1 i с к i, t. 1, Warszawa 1968, s. 73.
7 Jest to bardzo istotne spostrzeżenie. W wypadku dostawienia budynku mieszkalnego palatium do kaplicy, co stanowiłoby
odrębny, późniejszy etap, jak się niekiedy przypuszcza, niemal nieuniknione byłoby chociaż drobne skrzywienie osi. Poucza o tym
przykład wielu realizacji architektury średniowiecznej.
8 A. G r y g о г о w i с z, Historyczno-przestrzenne podstawy rekonstrukcji, [w:] Podstawy rekonstrukcji wczesnodziejowego
zespołu rezydencjonalno-obronnego i sakralnego na Ostrowie Lednickim, Bydgoszcz 1998, s. 129.
ZYGMUNT ŚWIECHOWSKI
tworzącą byty wirtualne. Tak powstały misterne „konstrukcje zawieszone na cieniutkim włosku hipotezy"3,
uznane w kolejnych opracowaniach za podstawę do jeszcze dalej idących wniosków. Ten mechanizm eska-
lacyjny, genialnie scharakteryzowany w Martwych duszach Gogola, działa do dziś w podobny sposób. Stąd
uzasadniona jest próba przypomnienia, co może stanowić podstawę wnioskowania o pierwotnym kształcie,
funkcji i czasie powstania budowli na Ostrowie Lednickim, a także jakie są ograniczenia płynące z rodzaju
i wiarygodności przesłanek na jakich opierali się autorzy dotychczasowych opracowań. Wobec całkowitego
braku źródeł pisanych wcześniejszych niż XII-wieczne, chodzi przede wszystkim o ustalenie „co nam mówi
architektura", ponieważ bardzo często mieliśmy do czynienia z przykrawaniem faktów do prokrustowego
łoża wyobrażeń i życzeń autorów. Ich wyimaginowane, romantyczne wizje zdominowały w szeroko rozu-
mianym odbiorze społecznym wątki oparte na racjonalnych przesłankach, pojawiające się niekiedy w ogniu
dyskusji, jaka toczy się od wielu lat. Wątki te wymagają uporządkowania i uwypuklenia. Wypadnie także
przypomnieć dorobek poprzedzającej nas generacji badaczy, który powinien stanowić punkt wyjścia dla ich
następców.
Na myśli mam wprawdzie ogólnie dostępny, lecz nieuwzględniany dostatecznie tekst Jana Zachwato-
wicza6. Omawiając sytuację kompleksu reliktów, tworzących zarys niewielkiej centralnej budowli na planie
zredukowanego krzyżowego oktogonu o czterech podporach, sprzężonej z przylegającym wydłużonym
budynkiem na rzucie prostokąta, pisze on: „Położenie palatium w stosunku do stron świata podporządkowa-
no orientacji wschód-zachód, osi głównej kaplicy, co jest dodatkowym argumentem jednolitości i jednocze-
sności koncepcji"7. Do koncepcji tej należał piętrowy układ kaplicy i przylegającego od zachodu budynku.
O tym, że był on od początku zamierzony, świadczy nisko osadzona para okien w południowej ścianie
szczytowej poprzecznego ramienia krzyża stanowiącego rdzeń układu przestrzennego. Według Zachwatowi-
cza „niskie osadzenie tych okienek może być uzasadnione tylko istnieniem piętra". Jego zdaniem rozmiar
rumowiska, które znajdowało się po północnej stronie kaplicy, wskazywał na jej znaczną wysokość. Piszący
te słowa w czasie kilku pobytów na Ostrowie Lednickim w końcu lat 40. a następnie w latach 50. i 60. wi-
dział rumowisko, a także drugie, powstałe na skutek upadku szczytowej ściany zachodniej budowli prosto-
kątnej. W układzie kamieni, zachowującym pewną spoistość, czytelny był jeszcze zarys dwu otworów okien-
nych odpowiadający rozmieszczeniem tym na piętrze. Te fakty zaprzeczają tezom „Monografii" wyróżniającej
dwie fazy zespołu - parterową i piętrową - przedzielone wieloletnią cezurą czasową, służące różnym funk-
cjom -jako episcopium, siedziba biskupa misyjnego i baptysterium oraz pałac Mieszka I i kaplica pałacowa.
Ewidentna dwukondygnacyjność założenia jednoznacznie potwierdza jego od początku pałacowy charakter.
Wczesnośredniowieczne przedromańskie rezydencje wizygockie i karolińskie, a także późniejsze wczesno-
romańskie i romańskie z zasady miały belle étage, którym były pomieszczenia górnej kondygnacji, wyższe,
lepiej zabezpieczone przeciwko wilgoci gruntowej i lepiej oświetlone. Rzekome archeologiczne dowody na
przebudowę kaplicy w tzw. drugiej fazie, połączoną ze zmianą koncepcji przestrzennej, są śladami nierzad-
kiej w średniowieczu korekty dokonanej w trakcie procesu budowlanego. Warto tu przytoczyć opinię Alek-
sandra Grygorowicza, doświadczonego architekta-konserwatora związanego od lat z pracami i projektami
zabezpieczania reliktów monumentalnej architektury na Ostrowie Lednickim. Jak pisał komentując kwadra-
towe fundamenty pod południową parą filarów: „Mogą one świadczyć raczej o doraźnej korekcie użytkowej
w trakcie tego samego cyklu budowlanego, pozostały po niej odsadzki od wewnątrz i nadwieszenie muru od
zewnątrz, które posłużyły zwiększeniu szerokości obejścia tylko o około 30 cm. Był to najpewniej zabieg
świadczący raczej o improwizacji w trakcie budowy"8. Komentarz ten można jeszcze uzupełnić, zwracając
uwagę na elementarny brak logiki w przyjęciu przez autorów „Monografii" założenia, że filary czworo-
5 Autorem tego trafnego określenia jest P. Urbańczyk w krytycznej wypowiedzi na temat referatu T. Rodzińskiej-Chorąży
podtrzymującej wszystkie tezy „Monografii". Por. T. Rodzińska-Chorąży. Co nam mówi architektura murowana, [w:]
Ziemie polskie w X wieku i ich znaczenie w kształtowaniu się nowej mapy Europy, red. H. Samsonowicz, Kraków 2000. s. 361 ;
P. U r b a ń с z у к, ibidem, s. 411.
6 J.Zachwatowicz, Architektura przedromańska w wieku X i pierwszej połowie wieku XI, [w:] Sztuka polska przedro-
mańska i romańska, red. M. W a 1 i с к i, t. 1, Warszawa 1968, s. 73.
7 Jest to bardzo istotne spostrzeżenie. W wypadku dostawienia budynku mieszkalnego palatium do kaplicy, co stanowiłoby
odrębny, późniejszy etap, jak się niekiedy przypuszcza, niemal nieuniknione byłoby chociaż drobne skrzywienie osi. Poucza o tym
przykład wielu realizacji architektury średniowiecznej.
8 A. G r y g о г о w i с z, Historyczno-przestrzenne podstawy rekonstrukcji, [w:] Podstawy rekonstrukcji wczesnodziejowego
zespołu rezydencjonalno-obronnego i sakralnego na Ostrowie Lednickim, Bydgoszcz 1998, s. 129.