DOI Artikel:
Zlat, Mieczysław: Geneza gotycko-renesansowych portali zamku na Wawelu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14574#0090
86
MIECZYSŁAW ZLAT
rencji wraz z którymś z zatrudnionych przezeń krakowskich współpracowników4 albo Francesca względnie
jego przybranego syna Giovanniego Florentczyka i kamieniarza Kaspra Simona5. Co ważniejsze, żadna
z tych par nie stanowi alternatywy autorstwa, lecz określa dwóch współtwórców; takiej ewentualności wcze-
śniej nie brano pod uwagę. Ostatnia propozycja atrybucyjna, A. Miłobędzkiego, sugeruje znowu jednego
tylko, niewłoskiego autora obramień wykuwanych na Wawelu od 1508 r. - Kaspra Simona6. Do sprawy
atrybucji wypadnie tu jeszcze powrócić, przedtem jednak warto uważnie przyjrzeć się wawelskim portalom;
przysłuży się to zresztą rozważaniom o ich twórcy, względnie twórcach.
Już wstępna analiza zespołu obramień wykazuje, że żadna z nadanych mu dotąd nazw nie jest zado-
walająca. Terminy „portale wawelskie" lub „portale typu wawelskiego" mają zakres zbyt szeroki, na Wawe-
lu występują przecież, nawet w krótkim okresie 1. tercji XVI w., portale różnych typów7. Nieudana jest
również nazwa „portale gotycko-renesansowe" i to z dwóch powodów. Po pierwsze, starszy ich składnik
stylowy nie jest gotycki, lecz nosi typowe cechy ostatniej fazy późnego gotyku. Ponadto nazwa sugeruje
równoważność gotyckiego i renesansowego składnika obramień, choć pierwszy z nich dominuje zdecydo-
wanie, a drugi pełni rolę dodatku czy uzupełnienia. Lepszy jest więc termin „późnogotycko-renesansowe"
- nieczęsto stosowany, bo nieporęczny - ale i on usuwa tylko drugą z wskazanych wyżej ułomności. Z braku
lepszego i ja posługuję się więc umownym określeniem „gotycko-renesansowe", stosowanym mimo wad
powszechnie i to nie tylko dla nazwania grupy obramień, ale i całego kierunku w rozwoju polskiej sztuki
1. połowy XVI w.8
CHARAKTERYSTYKA PORTALI GRUPY WCZEŚNIEJSZEJ (1507-1516)
I PÓŹNIEJSZEJ (1524-1529)
W skrzydłach zachodnim i północnym zamku zachowało się dziesięć autentycznych (i dwoje częścio-
wo zrekonstruowanych) odrzwi gotycko-renesansowych powstałych w latach 1507-1516, a więc tych, które
są pierwsze i wzorcowe w ciągu obramień „typu wawelskiego" (il. 1, 2) oraz 23 autentyczne wykute w la-
tach 1524-15299. Niezwykłość każdego z portali zbioru przejawia się dwojako: przez zestawienie dwóch,
stylistycznie całkowicie różnych elementów, ale i w tym, że mimo powstałego kontrastu zespolone zostały
w wyważoną i spójną całość kompozycyjną. We wszystkich egzemplarzach zbioru, tworzonego przez ponad
dwadzieścia lat, przestrzegana była zasada zachowania stylistycznej odrębności każdego z dwóch członów,
co podkreśla sposób ich zespolenia: przez dostawienie do siebie, a nie - organiczne związanie. Właściwa
rama otworu jest późnogotycka; laski o bazach kryształowych przechodzą z węgarów na nadproże - zacho-
wując swój kształt lub przekształcając się w listwy - a tam wyginają się w łuk oślego grzbietu i przenikają
wzajemnie z kratą prętów w efektowne sploty. Taka dekoracja jest popisem wirtuozerskiej biegłości kamie-
niarza, którego dłuto jakby bez oporu wydobywa z twardego kamienia (porowatego wapienia pińczowskie-
go), jak z masy plastycznej, miękko gięte laski i cienkie listwy o zaostrzonych brzegach. Renesansowy
profilowany gzyms zdecydowanie zamyka obramienie, a dynamice zawiłych linii nadproża - nieznacznie
orientowanych ku górze - przeciwstawia proste pasy poziome, gładkie lub złożone z klasycznych ornamen-
tów: ząbków, kimationu jońskiego i astragalu. Rozdrobnienie tych motywów odciąża optycznie blok ma-
sywnego gzymsu. Obydwie części składowe wawelskich portali, tak odmienne i wyraźnie od siebie oddzie-
lone, zostały wykute jednocześnie, jako całość hybrydowa już w zamierzeniu projektanta. Gzymsy są
wykonane z tego samego kamienia co pozostała część oprawy otworu, a w bloku nadproża mieści się często
także dolna partia gzymsu10.
4 Z. R e w s к i, Głos dyskusyjny do artykułu H. Kozakiewiczów ej pt. ,,Z badań nad Bartłomiejem Berreccim", „Biuletyn
Historii Sztuki", XXIV, 1962, nr 2, s. 218.
5 A. F i s с h i n g e r, Pałac króla Aleksandra na Wawelu, ..Rocznik Krakowski". LVI, 1990. s. 87-90.
6Miłobędzki, Architektura..., s. 34.
7 Por. klasyfikację Szabłowskiego (Wawel..., s. 51-54).
8 Jedynie B. Przybyszewski (Muratorzy i kamieniarze zajęci przy budowie zamku królewskiego na Wawelu (1502-
1536), „Biuletyn Historii Sztuki", XVII, 1955, nr 1, s. 151-152) sądził bezzasadnie, że jest odwrotnie: „portale wawelskie nie są
dziełami gotycko-renesansowymi, ale raczej renesansowo-gotyckimi. Zdradzają artystów dobrze zaznajomionych ze sztuką rene-
sansową, ale wyrosłych na tradycjach gotyckich i w tej sztuce wykształconych".
9 Wawel..., s. 53-54.
10 S t ç p i e ń, op. cit., s. 301.
MIECZYSŁAW ZLAT
rencji wraz z którymś z zatrudnionych przezeń krakowskich współpracowników4 albo Francesca względnie
jego przybranego syna Giovanniego Florentczyka i kamieniarza Kaspra Simona5. Co ważniejsze, żadna
z tych par nie stanowi alternatywy autorstwa, lecz określa dwóch współtwórców; takiej ewentualności wcze-
śniej nie brano pod uwagę. Ostatnia propozycja atrybucyjna, A. Miłobędzkiego, sugeruje znowu jednego
tylko, niewłoskiego autora obramień wykuwanych na Wawelu od 1508 r. - Kaspra Simona6. Do sprawy
atrybucji wypadnie tu jeszcze powrócić, przedtem jednak warto uważnie przyjrzeć się wawelskim portalom;
przysłuży się to zresztą rozważaniom o ich twórcy, względnie twórcach.
Już wstępna analiza zespołu obramień wykazuje, że żadna z nadanych mu dotąd nazw nie jest zado-
walająca. Terminy „portale wawelskie" lub „portale typu wawelskiego" mają zakres zbyt szeroki, na Wawe-
lu występują przecież, nawet w krótkim okresie 1. tercji XVI w., portale różnych typów7. Nieudana jest
również nazwa „portale gotycko-renesansowe" i to z dwóch powodów. Po pierwsze, starszy ich składnik
stylowy nie jest gotycki, lecz nosi typowe cechy ostatniej fazy późnego gotyku. Ponadto nazwa sugeruje
równoważność gotyckiego i renesansowego składnika obramień, choć pierwszy z nich dominuje zdecydo-
wanie, a drugi pełni rolę dodatku czy uzupełnienia. Lepszy jest więc termin „późnogotycko-renesansowe"
- nieczęsto stosowany, bo nieporęczny - ale i on usuwa tylko drugą z wskazanych wyżej ułomności. Z braku
lepszego i ja posługuję się więc umownym określeniem „gotycko-renesansowe", stosowanym mimo wad
powszechnie i to nie tylko dla nazwania grupy obramień, ale i całego kierunku w rozwoju polskiej sztuki
1. połowy XVI w.8
CHARAKTERYSTYKA PORTALI GRUPY WCZEŚNIEJSZEJ (1507-1516)
I PÓŹNIEJSZEJ (1524-1529)
W skrzydłach zachodnim i północnym zamku zachowało się dziesięć autentycznych (i dwoje częścio-
wo zrekonstruowanych) odrzwi gotycko-renesansowych powstałych w latach 1507-1516, a więc tych, które
są pierwsze i wzorcowe w ciągu obramień „typu wawelskiego" (il. 1, 2) oraz 23 autentyczne wykute w la-
tach 1524-15299. Niezwykłość każdego z portali zbioru przejawia się dwojako: przez zestawienie dwóch,
stylistycznie całkowicie różnych elementów, ale i w tym, że mimo powstałego kontrastu zespolone zostały
w wyważoną i spójną całość kompozycyjną. We wszystkich egzemplarzach zbioru, tworzonego przez ponad
dwadzieścia lat, przestrzegana była zasada zachowania stylistycznej odrębności każdego z dwóch członów,
co podkreśla sposób ich zespolenia: przez dostawienie do siebie, a nie - organiczne związanie. Właściwa
rama otworu jest późnogotycka; laski o bazach kryształowych przechodzą z węgarów na nadproże - zacho-
wując swój kształt lub przekształcając się w listwy - a tam wyginają się w łuk oślego grzbietu i przenikają
wzajemnie z kratą prętów w efektowne sploty. Taka dekoracja jest popisem wirtuozerskiej biegłości kamie-
niarza, którego dłuto jakby bez oporu wydobywa z twardego kamienia (porowatego wapienia pińczowskie-
go), jak z masy plastycznej, miękko gięte laski i cienkie listwy o zaostrzonych brzegach. Renesansowy
profilowany gzyms zdecydowanie zamyka obramienie, a dynamice zawiłych linii nadproża - nieznacznie
orientowanych ku górze - przeciwstawia proste pasy poziome, gładkie lub złożone z klasycznych ornamen-
tów: ząbków, kimationu jońskiego i astragalu. Rozdrobnienie tych motywów odciąża optycznie blok ma-
sywnego gzymsu. Obydwie części składowe wawelskich portali, tak odmienne i wyraźnie od siebie oddzie-
lone, zostały wykute jednocześnie, jako całość hybrydowa już w zamierzeniu projektanta. Gzymsy są
wykonane z tego samego kamienia co pozostała część oprawy otworu, a w bloku nadproża mieści się często
także dolna partia gzymsu10.
4 Z. R e w s к i, Głos dyskusyjny do artykułu H. Kozakiewiczów ej pt. ,,Z badań nad Bartłomiejem Berreccim", „Biuletyn
Historii Sztuki", XXIV, 1962, nr 2, s. 218.
5 A. F i s с h i n g e r, Pałac króla Aleksandra na Wawelu, ..Rocznik Krakowski". LVI, 1990. s. 87-90.
6Miłobędzki, Architektura..., s. 34.
7 Por. klasyfikację Szabłowskiego (Wawel..., s. 51-54).
8 Jedynie B. Przybyszewski (Muratorzy i kamieniarze zajęci przy budowie zamku królewskiego na Wawelu (1502-
1536), „Biuletyn Historii Sztuki", XVII, 1955, nr 1, s. 151-152) sądził bezzasadnie, że jest odwrotnie: „portale wawelskie nie są
dziełami gotycko-renesansowymi, ale raczej renesansowo-gotyckimi. Zdradzają artystów dobrze zaznajomionych ze sztuką rene-
sansową, ale wyrosłych na tradycjach gotyckich i w tej sztuce wykształconych".
9 Wawel..., s. 53-54.
10 S t ç p i e ń, op. cit., s. 301.