DOI Artikel:
Talbierska, Jolanta: Twórczość graficzna Rembrandta van Rijn: nowe perspektywy badawcze dzieła graficznego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14573#0132
126
JOLANTA TALBIERSKA
świecie rocznicę, Muzeum Narodowe w Warszawie zorganizowało wystawę rysunków i rycin artysty znaj-
dujących się w polskich zbiorach publicznych, gdyż od ostatniej większej prezentacji dzieł artysty minęło
blisko pół wieku373, ponadto rembrandtowskie „dzieła na papierze" nie były nigdy w Polsce przedmiotem
wystawy monograficznej. Rembrandt należał do grona artystów, którzy fascynowali zarówno samych twór-
ców, jak i odbiorców, stąd wyjątkowo liczne są w przypadku jego œuvre graficznego późne odbitki, wyko-
nywane z zachowanych płyt aż do początku XX w., podobnie jak rozmaite kopie czy naśladownictwa.
W wyniku kompleksowych działań - badań naukowych, konserwacji i weryfikacji materiału oraz zaangażo-
wania najważniejszych polskich zbiorów muzealnych i bibliotecznych (Muzea Narodowe w Warszawie,
Gdańsku, Poznaniu i Krakowie, Muzeum Lubomirskich we Wrocławiu, Muzeum Sztuki w Łodzi, Bibliote-
ka PAU/PAN w Krakowie, Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie i in.) przygotowano katalog, który miał
stanowić podsumowanie obecnego stanu badań podjętych przez pracowników dziesięciu instytucji przecho-
wujących rysunki i ryciny Rembrandta. Przy zastosowaniu dostępnych obecnie metod, m.in. badania papie-
rów i ich filigranów, udało się rozstrzygnąć wiele wątpliwości. Przez proces stopniowej eliminacji dzieł
uczniów i naśladowców, zdecydowanie późnych odbitek i kopii, podjęta została próba wyłonienia zespołu
obiektów najmniej kontrowersyjnych, a jednocześnie reprezentatywnych i najwcześniejszych w poszczegól-
nych kolekcjach. Publikacja ta, w pełni ilustrowana, zawierająca opracowania poszczególnych obiektów
i wzbogacona esejami grona specjalistów, miała być w zamierzeniu polskim wkładem w badania prowadzo-
ne nad dziełami Rembrandta w licznych ośrodkach światowych.
Mimo weryfikacji niektórych poglądów, próby reinterpretacji oraz przewartościowania z punktu widze-
nia zróżnicowanej metody, analizy, kontekstów i teorii sztuki twórczość graficzna Rembrandta van Rijn jest
nadal uznawana za jedno z najważniejszych zjawisk artystycznych wieku XVII. Grafika dla większości wy-
bitnych malarzy-rytowników była zawsze autonomiczną, prywatną enklawą, choć oczywiście i tu geneza
dzieł bywała zróżnicowana i nie zawsze oderwana od realiów ekonomicznych czy społecznych. Dzieło gra-
ficzne Rembrandta broni się samo. Artysta posługiwał się własnym sposobem obrazowania, będącym syn-
tezą dotychczasowych osiągnięć w tej dziedzinie, niekiedy œmulatio nawiązującym do rozwiązań najwięk-
szych mistrzów, lecz przede wszystkim twórczym eksperymentem, świadectwem nowatorskich poszukiwań
technicznych i stylistycznych. Rembrandt opracowywał płyty nie tylko w akwaforcie, lecz również suchą
igłą, rylcem, czasem lawowaniem pędzlem i kwasem albo pastą korodującą, mieszał techniki, stosując nie-
spotykane, indywidualne rozwiązania. Efekty światłocieniowe, nokturny, szkicowe lub niedokończone kom-
pozycje oraz bardzo zróżnicowane odbitki otrzymywane z tej samej płyty na rozmaitych gatunkach papieru
były wynikiem poznawania możliwości, jakie stwarzała sztuka rylca. Rembrandt przemawiał zawsze wła-
snym językiem: łamał konwencje przyjętego obrazowania, szokował zbytnim realizmem defekujących po-
staci, kobiecych aktów, brzydotą i pospolitością włóczęgów, ale w historiach biblijnych akcentował najbar-
dziej dramatyczne momenty i duchowe przeżycia bohaterów, tworzył głębokie więzi i relacje między
uczestnikami przedstawianych wydarzeń. W efektach światłocieniowych, najbardziej go interesujących, osią-
gnął wszelką możliwą gradację, od delikatnych szarości po aksamitne czernie, w nokturnach spowijające
przedstawienie niemal w całości. Dla żadnego artysty tego okresu, może poza Herculesem Pietersz. Segher-
sem (1589/1590-1638), grafika nie była takim polem do doświadczeń.
Jubileuszowy rok 2006, a właściwie poprzedzająca go dekada z publikacjami i wystawami rocznico-
wymi, będącymi wynikiem wieloletnich badań i przedsięwzięć konserwatorsko-naukowo-wystawienniczych
w żadnej mierze nie stały się kresem badań nad œuvre graficznym Rembrandta, wręcz przeciwnie. Nie chodzi
tylko o kontynuację i rozwijanie różnych metod badawczych, obejmujących coraz śmielej również twórczość
graficzną wielkiego Holendra, ale przede wszystkim o zamknięcie badań podstawowych, do jakich należy
opracowanie nowego, pełnego katalogu naukowego jego prac graficznych. Jest to wyzwanie ogromne, nie
tylko ze względu na konieczność odnotowania i weryfikacji niemal wszystkich istniejących odbitek, także
spoza powszechnie znanych zbiorów (Paryż, Amsterdam, Londyn, Berlin, Wiedeń, Nowy Jork, Boston), lecz
również z tego powodu, że metoda badania dzieła graficznego została rozbudowana jak nigdy przedtem,
cin i 30 rysunków, a wydarzeniu towarzyszył jedynie album: Rembrandt. Rysunki i ryciny w zbiorach polskich, praca zbiorowa pod
red. А. К o z а к, J.A. Tom i с к i ej, Przedsiębiorstwo Wydawnicze Rzeczpospolita SA, Warszawa 2006.
373 Rembrandt i jego krc[g. Katalog wystawy, aneks Rysunki - grafika, oprać. M. Mrozińska, S. Sawicka, Muzeum
Narodowe w Warszawie, Warszawa 1956.
JOLANTA TALBIERSKA
świecie rocznicę, Muzeum Narodowe w Warszawie zorganizowało wystawę rysunków i rycin artysty znaj-
dujących się w polskich zbiorach publicznych, gdyż od ostatniej większej prezentacji dzieł artysty minęło
blisko pół wieku373, ponadto rembrandtowskie „dzieła na papierze" nie były nigdy w Polsce przedmiotem
wystawy monograficznej. Rembrandt należał do grona artystów, którzy fascynowali zarówno samych twór-
ców, jak i odbiorców, stąd wyjątkowo liczne są w przypadku jego œuvre graficznego późne odbitki, wyko-
nywane z zachowanych płyt aż do początku XX w., podobnie jak rozmaite kopie czy naśladownictwa.
W wyniku kompleksowych działań - badań naukowych, konserwacji i weryfikacji materiału oraz zaangażo-
wania najważniejszych polskich zbiorów muzealnych i bibliotecznych (Muzea Narodowe w Warszawie,
Gdańsku, Poznaniu i Krakowie, Muzeum Lubomirskich we Wrocławiu, Muzeum Sztuki w Łodzi, Bibliote-
ka PAU/PAN w Krakowie, Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie i in.) przygotowano katalog, który miał
stanowić podsumowanie obecnego stanu badań podjętych przez pracowników dziesięciu instytucji przecho-
wujących rysunki i ryciny Rembrandta. Przy zastosowaniu dostępnych obecnie metod, m.in. badania papie-
rów i ich filigranów, udało się rozstrzygnąć wiele wątpliwości. Przez proces stopniowej eliminacji dzieł
uczniów i naśladowców, zdecydowanie późnych odbitek i kopii, podjęta została próba wyłonienia zespołu
obiektów najmniej kontrowersyjnych, a jednocześnie reprezentatywnych i najwcześniejszych w poszczegól-
nych kolekcjach. Publikacja ta, w pełni ilustrowana, zawierająca opracowania poszczególnych obiektów
i wzbogacona esejami grona specjalistów, miała być w zamierzeniu polskim wkładem w badania prowadzo-
ne nad dziełami Rembrandta w licznych ośrodkach światowych.
Mimo weryfikacji niektórych poglądów, próby reinterpretacji oraz przewartościowania z punktu widze-
nia zróżnicowanej metody, analizy, kontekstów i teorii sztuki twórczość graficzna Rembrandta van Rijn jest
nadal uznawana za jedno z najważniejszych zjawisk artystycznych wieku XVII. Grafika dla większości wy-
bitnych malarzy-rytowników była zawsze autonomiczną, prywatną enklawą, choć oczywiście i tu geneza
dzieł bywała zróżnicowana i nie zawsze oderwana od realiów ekonomicznych czy społecznych. Dzieło gra-
ficzne Rembrandta broni się samo. Artysta posługiwał się własnym sposobem obrazowania, będącym syn-
tezą dotychczasowych osiągnięć w tej dziedzinie, niekiedy œmulatio nawiązującym do rozwiązań najwięk-
szych mistrzów, lecz przede wszystkim twórczym eksperymentem, świadectwem nowatorskich poszukiwań
technicznych i stylistycznych. Rembrandt opracowywał płyty nie tylko w akwaforcie, lecz również suchą
igłą, rylcem, czasem lawowaniem pędzlem i kwasem albo pastą korodującą, mieszał techniki, stosując nie-
spotykane, indywidualne rozwiązania. Efekty światłocieniowe, nokturny, szkicowe lub niedokończone kom-
pozycje oraz bardzo zróżnicowane odbitki otrzymywane z tej samej płyty na rozmaitych gatunkach papieru
były wynikiem poznawania możliwości, jakie stwarzała sztuka rylca. Rembrandt przemawiał zawsze wła-
snym językiem: łamał konwencje przyjętego obrazowania, szokował zbytnim realizmem defekujących po-
staci, kobiecych aktów, brzydotą i pospolitością włóczęgów, ale w historiach biblijnych akcentował najbar-
dziej dramatyczne momenty i duchowe przeżycia bohaterów, tworzył głębokie więzi i relacje między
uczestnikami przedstawianych wydarzeń. W efektach światłocieniowych, najbardziej go interesujących, osią-
gnął wszelką możliwą gradację, od delikatnych szarości po aksamitne czernie, w nokturnach spowijające
przedstawienie niemal w całości. Dla żadnego artysty tego okresu, może poza Herculesem Pietersz. Segher-
sem (1589/1590-1638), grafika nie była takim polem do doświadczeń.
Jubileuszowy rok 2006, a właściwie poprzedzająca go dekada z publikacjami i wystawami rocznico-
wymi, będącymi wynikiem wieloletnich badań i przedsięwzięć konserwatorsko-naukowo-wystawienniczych
w żadnej mierze nie stały się kresem badań nad œuvre graficznym Rembrandta, wręcz przeciwnie. Nie chodzi
tylko o kontynuację i rozwijanie różnych metod badawczych, obejmujących coraz śmielej również twórczość
graficzną wielkiego Holendra, ale przede wszystkim o zamknięcie badań podstawowych, do jakich należy
opracowanie nowego, pełnego katalogu naukowego jego prac graficznych. Jest to wyzwanie ogromne, nie
tylko ze względu na konieczność odnotowania i weryfikacji niemal wszystkich istniejących odbitek, także
spoza powszechnie znanych zbiorów (Paryż, Amsterdam, Londyn, Berlin, Wiedeń, Nowy Jork, Boston), lecz
również z tego powodu, że metoda badania dzieła graficznego została rozbudowana jak nigdy przedtem,
cin i 30 rysunków, a wydarzeniu towarzyszył jedynie album: Rembrandt. Rysunki i ryciny w zbiorach polskich, praca zbiorowa pod
red. А. К o z а к, J.A. Tom i с к i ej, Przedsiębiorstwo Wydawnicze Rzeczpospolita SA, Warszawa 2006.
373 Rembrandt i jego krc[g. Katalog wystawy, aneks Rysunki - grafika, oprać. M. Mrozińska, S. Sawicka, Muzeum
Narodowe w Warszawie, Warszawa 1956.