DOI Artikel:
Kozak, Anna: O rysunkach na wystawie "Rembrandt. Rysunki i ryciny ze zbiorów polskich", Muzeum Narodowe w Warszawie, 2006
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14573#0142
136
ANNA KOZAK
tego uczonego w badania nad Rembrandtem. Wręcz przeciwnie, jego katalog uznano, używając określenia
cytowanego Rosenberga, za „olbrzymi impuls i znacznie szerszą podstawę do badań nad Rembrandtem, niż
do tej pory"9. Tej właściwości publikacja Benescha nie straciła zresztą do dzisiaj, o czym będzie jeszcze
dalej mowa. We wspomnianych recenzjach postawiony został także w całej rozciągłości problem szkoły,
której Benesch poświęcił stosunkowo niewiele miejsca, a której opracowanie postulowano jako logiczne
następstwo wydania jego katalogu. Tego niełatwego zadania podjął się najwnikliwszy z recenzentów korpu-
su - Werner Sumowski. Jego badania, obejmujące w równym stopniu zarówno malarstwo, jak i rysunki
uczniów Rembrandta, zaowocowały wydaniem katalogu Drawings ofthe Rembrandt School10, dorównują-
cego skalą publikacji Benescha. Podczas gdy w katalogu Benescha atrybucje obejmowały zaledwie 138 ry-
sunków, u Sumowskiego stanowiły już zasadniczy trzon opracowania, podzielonego na rysunki autentyczne,
udowodnione i przypisane11.
Dzisiejsza weryfikacja œuvre rysunkowego Rembrandta dokonuje się głównie na poziomie poszczegól-
nych kolekcji. Opracowujący je autorzy oscylują pomiędzy tymi dwoma katalogami, traktując je w dużej
mierze jako punkt wyjścia do coraz precyzyjniejszego rozgraniczania œuvre rysunkowego mistrza od jego
uczniów, wyodrębniania jednorodnych pod względem stylistycznym grup rysunków. O tym, jak trudny jest
to proces, świadczy często stosowana formuła łącznego wydawania ich prac w danej kolekcji. Kryje się za
nią nie tyle chęć opracowania określonego, powiązanego cechami stylistycznymi zespołu, co atrybucyjna
płynność, często odziedziczona po poprzednikach lub wynikająca z przewartościowań dokonywanych przez
autora. Jak bowiem zrezygnować z zamieszczenia w katalogu rysunku, uchodzącego przez całe lata za pracę
Rembrandta, który w świetle najnowszych badań okazał się pracą uczniowską? W takiej sytuacji naturalną
reakcją opracowującego kolekcję jest podanie jakiegoś uzasadnienia, a to się wiąże z włączeniem do kata-
logu rysunku innego artysty. Stąd w większości katalogów kolekcji zamieszczane są na końcu prace uczniów
odpisane Rembrandtowi i przypisane konkretnym artystom, a nieuchodzące od początku za ich dzieła12. Po-
dobnie było w wypadku najnowszej wystawy w Muzeum Narodowym w Warszawie. Włączono do niej tylko
te prace uczniów, które wiązano dawniej z samym Rembrandtem, a później przypisano jego uczniom lub
odwrotnie.
O ile nad katalogiem Benescha zaciążyło w jakimś stopniu jego przekonanie, że „Rembrandt jest poję-
ciem zbiorowym, w którym mieści się zarówno sam mistrz, jak i jego uczniowie i naśladowcy w innych
krajach"13, o tyle współcześni znawcy przedmiotu starają się przywrócić każdemu z twórców, którzy złoży-
li się na to pojęcie, odrębne, właściwe mu miejsce. Rezultatem ich działań jest „niewiarygodnie kurczący
się Rembrandt"14, jak to określił Gary Schwartz w recenzji z wydanego w 2002 r. katalogu rysunków Rem-
brandta w Dreźnie, a rozmiary tego zjawiska obrazują przewartościowania, jakie nastąpiły w odniesieniu do
prawie wszystkich, opracowywanych w ostatnich latach kolekcji rysunków artysty. I tak np. w Kupferstich-
-Kabinett w Dreźnie z zespołu 51 rysunków opublikowanych przez Benescha pozostały 22 prace15, w Staat-
liche Graphische Sammlung w Monachium z 84 1916, w Kupferstichkabinett w Berlinie ze 143 - 5517,
w Rijksprentenkabinet w Amsterdamie z 98 - 60'8. Do przewartościowań w ocenach różnych kolekcji przy-
czynili się tacy znawcy przedmiotu, jak Peter Schatborn i Jeroen Giltaij w Holandii, Thomas Ketelsen i Chri-
stian Dittrich w Niemczech, Martin Royalton-Kisch w Anglii i Emmanuel Stareky we Francji oraz inni,
Rosenberg, op. cit., s. 119.
10 T. I IX, New York 1979-1985.
" Rysunki autentyczne to według niego prace sygnowane, przygotowawcze lub będące projektami do pewnych dzieł oraz
autoportrety; rysunki udowodnione to prace o niekwestionowanej autentyczności, opartej na analizie stylistycznej, a rysunki przy-
pisane - prace o hipotetycznych atrybucjach. Sumo w ski, Drawings..., t. [, s. 13.
12 Przykładem takiego katalogu jest najnowsze opracowane kolekcji berlińskiego Kupferstichkabinett przez Holma Bever-
s a, Rembrandt. Die Zeichnungen im Berliner Kupferstichkabinett. Kritischer Katalog, Berlin 2006.
13 O. Benesch, Collectée! Writings, I, Rembrandt, ed. E. В e n e s с h, New York 1970, s. 70.
14 G. Schwartz, The Schwartzlist, „Het Financieele Dagblad", Amsterdam, 28 August 2004.
15 Według katalogu rysunków Rembrandta z tej kolekcji: C. D i 11 r i с h, Т. К e t e 1 s e n, Rembrandt: Die Dresdener Zeich-
nungen 2004. Katalog wystawy, Kupferstich-Kabinett Dresden, Dresden Kôln 2004.
16 Według katalogu rysunków niderlandzkich: W. Wegner, Die Niederldndischen Handzeichnungen des 15.-18. Jahrhun-
derts, Berlin 1973.
17 Według katalogu rysunków Rembrandta w tej kolekcji: В e v e r s, op. cit.
18 Według katalogu P. Schatborn a, Drawings by Rembrandt, his Anonymous Pupils and Followers. Catalogue ofthe Duch
and Flemish Drawings in the Rijksprentenkabinet Rijksmuseum Amsterdam, 'S-Gravenhage 1985.
ANNA KOZAK
tego uczonego w badania nad Rembrandtem. Wręcz przeciwnie, jego katalog uznano, używając określenia
cytowanego Rosenberga, za „olbrzymi impuls i znacznie szerszą podstawę do badań nad Rembrandtem, niż
do tej pory"9. Tej właściwości publikacja Benescha nie straciła zresztą do dzisiaj, o czym będzie jeszcze
dalej mowa. We wspomnianych recenzjach postawiony został także w całej rozciągłości problem szkoły,
której Benesch poświęcił stosunkowo niewiele miejsca, a której opracowanie postulowano jako logiczne
następstwo wydania jego katalogu. Tego niełatwego zadania podjął się najwnikliwszy z recenzentów korpu-
su - Werner Sumowski. Jego badania, obejmujące w równym stopniu zarówno malarstwo, jak i rysunki
uczniów Rembrandta, zaowocowały wydaniem katalogu Drawings ofthe Rembrandt School10, dorównują-
cego skalą publikacji Benescha. Podczas gdy w katalogu Benescha atrybucje obejmowały zaledwie 138 ry-
sunków, u Sumowskiego stanowiły już zasadniczy trzon opracowania, podzielonego na rysunki autentyczne,
udowodnione i przypisane11.
Dzisiejsza weryfikacja œuvre rysunkowego Rembrandta dokonuje się głównie na poziomie poszczegól-
nych kolekcji. Opracowujący je autorzy oscylują pomiędzy tymi dwoma katalogami, traktując je w dużej
mierze jako punkt wyjścia do coraz precyzyjniejszego rozgraniczania œuvre rysunkowego mistrza od jego
uczniów, wyodrębniania jednorodnych pod względem stylistycznym grup rysunków. O tym, jak trudny jest
to proces, świadczy często stosowana formuła łącznego wydawania ich prac w danej kolekcji. Kryje się za
nią nie tyle chęć opracowania określonego, powiązanego cechami stylistycznymi zespołu, co atrybucyjna
płynność, często odziedziczona po poprzednikach lub wynikająca z przewartościowań dokonywanych przez
autora. Jak bowiem zrezygnować z zamieszczenia w katalogu rysunku, uchodzącego przez całe lata za pracę
Rembrandta, który w świetle najnowszych badań okazał się pracą uczniowską? W takiej sytuacji naturalną
reakcją opracowującego kolekcję jest podanie jakiegoś uzasadnienia, a to się wiąże z włączeniem do kata-
logu rysunku innego artysty. Stąd w większości katalogów kolekcji zamieszczane są na końcu prace uczniów
odpisane Rembrandtowi i przypisane konkretnym artystom, a nieuchodzące od początku za ich dzieła12. Po-
dobnie było w wypadku najnowszej wystawy w Muzeum Narodowym w Warszawie. Włączono do niej tylko
te prace uczniów, które wiązano dawniej z samym Rembrandtem, a później przypisano jego uczniom lub
odwrotnie.
O ile nad katalogiem Benescha zaciążyło w jakimś stopniu jego przekonanie, że „Rembrandt jest poję-
ciem zbiorowym, w którym mieści się zarówno sam mistrz, jak i jego uczniowie i naśladowcy w innych
krajach"13, o tyle współcześni znawcy przedmiotu starają się przywrócić każdemu z twórców, którzy złoży-
li się na to pojęcie, odrębne, właściwe mu miejsce. Rezultatem ich działań jest „niewiarygodnie kurczący
się Rembrandt"14, jak to określił Gary Schwartz w recenzji z wydanego w 2002 r. katalogu rysunków Rem-
brandta w Dreźnie, a rozmiary tego zjawiska obrazują przewartościowania, jakie nastąpiły w odniesieniu do
prawie wszystkich, opracowywanych w ostatnich latach kolekcji rysunków artysty. I tak np. w Kupferstich-
-Kabinett w Dreźnie z zespołu 51 rysunków opublikowanych przez Benescha pozostały 22 prace15, w Staat-
liche Graphische Sammlung w Monachium z 84 1916, w Kupferstichkabinett w Berlinie ze 143 - 5517,
w Rijksprentenkabinet w Amsterdamie z 98 - 60'8. Do przewartościowań w ocenach różnych kolekcji przy-
czynili się tacy znawcy przedmiotu, jak Peter Schatborn i Jeroen Giltaij w Holandii, Thomas Ketelsen i Chri-
stian Dittrich w Niemczech, Martin Royalton-Kisch w Anglii i Emmanuel Stareky we Francji oraz inni,
Rosenberg, op. cit., s. 119.
10 T. I IX, New York 1979-1985.
" Rysunki autentyczne to według niego prace sygnowane, przygotowawcze lub będące projektami do pewnych dzieł oraz
autoportrety; rysunki udowodnione to prace o niekwestionowanej autentyczności, opartej na analizie stylistycznej, a rysunki przy-
pisane - prace o hipotetycznych atrybucjach. Sumo w ski, Drawings..., t. [, s. 13.
12 Przykładem takiego katalogu jest najnowsze opracowane kolekcji berlińskiego Kupferstichkabinett przez Holma Bever-
s a, Rembrandt. Die Zeichnungen im Berliner Kupferstichkabinett. Kritischer Katalog, Berlin 2006.
13 O. Benesch, Collectée! Writings, I, Rembrandt, ed. E. В e n e s с h, New York 1970, s. 70.
14 G. Schwartz, The Schwartzlist, „Het Financieele Dagblad", Amsterdam, 28 August 2004.
15 Według katalogu rysunków Rembrandta z tej kolekcji: C. D i 11 r i с h, Т. К e t e 1 s e n, Rembrandt: Die Dresdener Zeich-
nungen 2004. Katalog wystawy, Kupferstich-Kabinett Dresden, Dresden Kôln 2004.
16 Według katalogu rysunków niderlandzkich: W. Wegner, Die Niederldndischen Handzeichnungen des 15.-18. Jahrhun-
derts, Berlin 1973.
17 Według katalogu rysunków Rembrandta w tej kolekcji: В e v e r s, op. cit.
18 Według katalogu P. Schatborn a, Drawings by Rembrandt, his Anonymous Pupils and Followers. Catalogue ofthe Duch
and Flemish Drawings in the Rijksprentenkabinet Rijksmuseum Amsterdam, 'S-Gravenhage 1985.