DOI article:
Kozak, Anna: O rysunkach na wystawie "Rembrandt. Rysunki i ryciny ze zbiorów polskich", Muzeum Narodowe w Warszawie, 2006
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.14573#0145
O RYSUNKACH NA WYSTAWI fi „RKMBRANDT. RYSUNKI I RYCINY ZE ZBIORÓW POLSKICH"
139
sche Courant"33, entuzjastycznie ocenił cały zespół, nie mając wątpliwości co do autorstwa, z wyjątkiem
rysunku Zwiastowanie1,4, który połączył z Ferdinandem Bólem.
W polskiej literaturze przedmiotu zbiór po raz pierwszy został opublikowany jako prace Rembrandta
w katalogu Rembrandt i jego krąg (w sumie 25 pozycji)35 . Zamieszczenie rysunków w publikacji, wydanej
z okazji 350. rocznicy urodzin Rembrandta, a jednocześnie części z nich w pierwszych tomach korpusu Be-
nescha sprawiło, że stały się one przedmiotem naukowej dyskusji. W recenzjach zakwestionowane zostało
autorstwo Rembrandta w odniesieniu do ośmiu rysunków, które weszły później do katalogu Wernera Su-
mowskiego pod nazwiskami uczniów Rembrandta - Ferdinanda Bola36, Abrahama van Dijka37, Willema
Drosta3S, Govaerta Flincka39 i Samuela van Hoogstratena40. Kolejna selekcja dokonana została przy okazji
wystawy Rembrandt i niderlandzcy mistrzowie rysunku (XV-XVII), zorganizowanej przez Ossolineum
w 1998 r. Stanisław Kozak, autor katalogu towarzyszącego wystawie odpisał Rembrandtowi dwa kolejne
rysunki, przypisując jeden Fabritiusowi (?)41, drugi - Willemowi Drostowi42, przy dwóch innych postawił
autorstwo Rembrandta pod znakiem zapytania43.
W rezultacie badań i konsultacji poprzedzających najnowszą wystawę warszawską (MNW, 2006)
w atrybucjach nastąpiły dalsze zmiany. Pierwszą jest przypisanie Tryumfu Mardocheusza (il. l)44Carelowi
Fabritiusowi. Jest to praca, która w dyskusjach na temat wrocławskich rysunków Rembrandta wzbudzała
najwięcej emocji. Od czasu gdy Hofstede de Groot wymienił ją wśród dzieł Rembrandta znajdujących się
w Ossolineum, toczy się na jej temat dyskusja: „Rembrandt - nie Rembrandt"45. W ostatnim czasie zaczy-
na się ona coraz bardziej skłaniać w tym drugim kierunku. W katalogu rysunków artysty w Rijksprenten-
kabinet Peter Schatborn zwrócił uwagę na podobieństwa łączące Tryumf Mardocheusza z grupą prac, które
przypisał Carelowi Fabritiusowi, w szczególności z Adoracją pasterzy (il. 2)46. Wymienione przezeń ry-
sunki prezentują zbliżony rodzaj szerokiej, pełnej ekspresji kreski, nie zawsze jasno opisującej formę, cha-
rakterystycznej dla Rembrandta z początku lat 40., ale pozbawionej klarowności i celowości, typowej dla
mistrza. Podobieństwa Tryumfu do tej grupy są znaczne, jednak w pracach tych brak jest owej gradacji
kreski, tak podkreślanej przez Rosenberga w rysunku z Ossolineum. Poza tym są one Fabritiusowi jedynie
33 Nederlandsche kunst in Lemberg en Krakau, „Nieuwe Rotterdamsche Courant", 27 November 1928.
34 S. Koza к, Rembrandt i niderlandzcy mistrzowie rysunku (XV—XVII), Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Muzeum XX
Lubomirskich, Wrocław 1998, nr 5, il.
35 Łącznie ze Zwiastowaniem. Jako „krąg" opublikowane zostały trzy rysunki: Młodzieniec i żołnierz rozmawiają w drzwiach
domu (nr 126), Para siedząca przed zasłoną lub namiotem (nr 127) i Cegielnia (?) (nr 128). Ten pierwszy przypisany został później
przez Stanisława Kozaka (op. cit., nr 18) Samuelowi Hoogstratenowi (?), z czym się nie zgadza Peter Schatborn (w rozmowie
z autorką), drugi przez Wernera Sumowskiego temu samemu artyście (jako Meleager i Atalanta, por. przyp. 40), trzeci nie doczekał
się bliższego określenia.
36 Studium do obrazu „Trzy Marie u grobu Chrystusa", Portret mężczyzny, Zwiastowanie, Studium postaci arcykapłana
(Sumo w ski, Drawings..., t. I, kolejno: nr 98, 100, 153x, 165x).
37 Ofiarowanie w Świątyni, ibidem, t. III, nr 599xx.
38 Ucieczka do Egiptu, ibidem, t. III, nr 568x.
39 Sw. Hieronim pokutujący, ibidem, t. IV, nr 935x.
40 Meleager i Atalanta i Anioł w domu Tobiasza, ibidem, t. V, nr 1238x i 1236x.
41 Anioł poucza Tobiasza, jak sprawić rybę, К o z a k, op. cit. nr 14.
42 Chata z drzewem, ibidem, nr 11.
43 Tryumf Mardocheusza i Zuzanna i starcy, ibidem, nr 35 i 36.
44 Rembrandt. Rysunki i ryciny..., op. cit., nr 33.
Ą^ Jako pierwszy autorstwo Rembrandta zakwestionował Frits L u g t (kat. Musée du Louvre. Inventaire général des dessins
des écoles du Nord. Ecole hollandaise, t. III, nr 1266, il. LXXVIII) zwracając uwagę na związek stylistyczny Tryumfu z rysunkiem
Chrystus i cudzołożnica, który przypisał nieokreślonemu uczniowi Rembrandta. Po opublikowaniu rysunku przez Benescha jako
projektu do ryciny o tym temacie {A Catalogue of Rembrandt 's Selected Drawings, London-New York 1947, nr 14 i il.), autorstw u
Rembrandta zaprzeczył Ludwig M u n z { A Critical Catalogue of Rembrandt's Etchings and the Etchings of His School Formerly
Attributed to the Master with an Essay on Rembrandt's Technique and Documentary Sources, London 1952, nr 178). Takie samo
stanowisko zajął Werner S u m o w s к i (Nachtràge zum Rembrandtjahr 1956, „Wissenschaftliche Zeitschritt der Humboldt-Uni-
versitât zu Berlin, Gesellschafts- und sprachwissenschaftliche Reihe", s. 235, il. 88), sugerując ewentualne autorstwo Eeckhouta. Za
autorstwem Rembrandta wypowiedzieli się Jacob Rosenberg {Otto Benesch, The Drawings of Rembrandt..., s. 112) i Mieczysław
R a d o j с w s к i (w: Master European Drawings from Polish Collections. Katalog wystawy, ed. A. Kozak, M. M o n к i e w i с z,
T. Sulerzyska, The Nelson-Atkins Muséum of Art, Kansas City, MO et al, 1993-1994, The Trust for Muséum Exhibitions,
Washington DC 1993, nr 69 i il.).
46 P. S с h a t b o r n, Drawings..., przy nr 62, przyp. 9.
139
sche Courant"33, entuzjastycznie ocenił cały zespół, nie mając wątpliwości co do autorstwa, z wyjątkiem
rysunku Zwiastowanie1,4, który połączył z Ferdinandem Bólem.
W polskiej literaturze przedmiotu zbiór po raz pierwszy został opublikowany jako prace Rembrandta
w katalogu Rembrandt i jego krąg (w sumie 25 pozycji)35 . Zamieszczenie rysunków w publikacji, wydanej
z okazji 350. rocznicy urodzin Rembrandta, a jednocześnie części z nich w pierwszych tomach korpusu Be-
nescha sprawiło, że stały się one przedmiotem naukowej dyskusji. W recenzjach zakwestionowane zostało
autorstwo Rembrandta w odniesieniu do ośmiu rysunków, które weszły później do katalogu Wernera Su-
mowskiego pod nazwiskami uczniów Rembrandta - Ferdinanda Bola36, Abrahama van Dijka37, Willema
Drosta3S, Govaerta Flincka39 i Samuela van Hoogstratena40. Kolejna selekcja dokonana została przy okazji
wystawy Rembrandt i niderlandzcy mistrzowie rysunku (XV-XVII), zorganizowanej przez Ossolineum
w 1998 r. Stanisław Kozak, autor katalogu towarzyszącego wystawie odpisał Rembrandtowi dwa kolejne
rysunki, przypisując jeden Fabritiusowi (?)41, drugi - Willemowi Drostowi42, przy dwóch innych postawił
autorstwo Rembrandta pod znakiem zapytania43.
W rezultacie badań i konsultacji poprzedzających najnowszą wystawę warszawską (MNW, 2006)
w atrybucjach nastąpiły dalsze zmiany. Pierwszą jest przypisanie Tryumfu Mardocheusza (il. l)44Carelowi
Fabritiusowi. Jest to praca, która w dyskusjach na temat wrocławskich rysunków Rembrandta wzbudzała
najwięcej emocji. Od czasu gdy Hofstede de Groot wymienił ją wśród dzieł Rembrandta znajdujących się
w Ossolineum, toczy się na jej temat dyskusja: „Rembrandt - nie Rembrandt"45. W ostatnim czasie zaczy-
na się ona coraz bardziej skłaniać w tym drugim kierunku. W katalogu rysunków artysty w Rijksprenten-
kabinet Peter Schatborn zwrócił uwagę na podobieństwa łączące Tryumf Mardocheusza z grupą prac, które
przypisał Carelowi Fabritiusowi, w szczególności z Adoracją pasterzy (il. 2)46. Wymienione przezeń ry-
sunki prezentują zbliżony rodzaj szerokiej, pełnej ekspresji kreski, nie zawsze jasno opisującej formę, cha-
rakterystycznej dla Rembrandta z początku lat 40., ale pozbawionej klarowności i celowości, typowej dla
mistrza. Podobieństwa Tryumfu do tej grupy są znaczne, jednak w pracach tych brak jest owej gradacji
kreski, tak podkreślanej przez Rosenberga w rysunku z Ossolineum. Poza tym są one Fabritiusowi jedynie
33 Nederlandsche kunst in Lemberg en Krakau, „Nieuwe Rotterdamsche Courant", 27 November 1928.
34 S. Koza к, Rembrandt i niderlandzcy mistrzowie rysunku (XV—XVII), Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Muzeum XX
Lubomirskich, Wrocław 1998, nr 5, il.
35 Łącznie ze Zwiastowaniem. Jako „krąg" opublikowane zostały trzy rysunki: Młodzieniec i żołnierz rozmawiają w drzwiach
domu (nr 126), Para siedząca przed zasłoną lub namiotem (nr 127) i Cegielnia (?) (nr 128). Ten pierwszy przypisany został później
przez Stanisława Kozaka (op. cit., nr 18) Samuelowi Hoogstratenowi (?), z czym się nie zgadza Peter Schatborn (w rozmowie
z autorką), drugi przez Wernera Sumowskiego temu samemu artyście (jako Meleager i Atalanta, por. przyp. 40), trzeci nie doczekał
się bliższego określenia.
36 Studium do obrazu „Trzy Marie u grobu Chrystusa", Portret mężczyzny, Zwiastowanie, Studium postaci arcykapłana
(Sumo w ski, Drawings..., t. I, kolejno: nr 98, 100, 153x, 165x).
37 Ofiarowanie w Świątyni, ibidem, t. III, nr 599xx.
38 Ucieczka do Egiptu, ibidem, t. III, nr 568x.
39 Sw. Hieronim pokutujący, ibidem, t. IV, nr 935x.
40 Meleager i Atalanta i Anioł w domu Tobiasza, ibidem, t. V, nr 1238x i 1236x.
41 Anioł poucza Tobiasza, jak sprawić rybę, К o z a k, op. cit. nr 14.
42 Chata z drzewem, ibidem, nr 11.
43 Tryumf Mardocheusza i Zuzanna i starcy, ibidem, nr 35 i 36.
44 Rembrandt. Rysunki i ryciny..., op. cit., nr 33.
Ą^ Jako pierwszy autorstwo Rembrandta zakwestionował Frits L u g t (kat. Musée du Louvre. Inventaire général des dessins
des écoles du Nord. Ecole hollandaise, t. III, nr 1266, il. LXXVIII) zwracając uwagę na związek stylistyczny Tryumfu z rysunkiem
Chrystus i cudzołożnica, który przypisał nieokreślonemu uczniowi Rembrandta. Po opublikowaniu rysunku przez Benescha jako
projektu do ryciny o tym temacie {A Catalogue of Rembrandt 's Selected Drawings, London-New York 1947, nr 14 i il.), autorstw u
Rembrandta zaprzeczył Ludwig M u n z { A Critical Catalogue of Rembrandt's Etchings and the Etchings of His School Formerly
Attributed to the Master with an Essay on Rembrandt's Technique and Documentary Sources, London 1952, nr 178). Takie samo
stanowisko zajął Werner S u m o w s к i (Nachtràge zum Rembrandtjahr 1956, „Wissenschaftliche Zeitschritt der Humboldt-Uni-
versitât zu Berlin, Gesellschafts- und sprachwissenschaftliche Reihe", s. 235, il. 88), sugerując ewentualne autorstwo Eeckhouta. Za
autorstwem Rembrandta wypowiedzieli się Jacob Rosenberg {Otto Benesch, The Drawings of Rembrandt..., s. 112) i Mieczysław
R a d o j с w s к i (w: Master European Drawings from Polish Collections. Katalog wystawy, ed. A. Kozak, M. M o n к i e w i с z,
T. Sulerzyska, The Nelson-Atkins Muséum of Art, Kansas City, MO et al, 1993-1994, The Trust for Muséum Exhibitions,
Washington DC 1993, nr 69 i il.).
46 P. S с h a t b o r n, Drawings..., przy nr 62, przyp. 9.