DOI Artikel:
Ignaczak, Paweł: Twórczość rytownicza Jana Piotra Norblina na tle XVIII-wiecznej grafiki rembrandtyzującej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14573#0229
TWÓRCZOŚĆ RY IOWNIC'/Л JANA PIOTRA NORBLINA
215
Norblina trudno nie zauważyć innego problemu nurtującego artystę: jak przełożyć malarstwo na język
graficzny? Swoją dojrzałą twórczość rytowniczą otworzył pracą według obrazu Dietricha {Aleksander Wielki
w pracowni Apeiłesa), a zamknął ją, powtarzając kompozycję płótna Rembrandta {Kazanie Jana Chrzieiela).
Wśród najciekawszych artystycznie rycin przeważają również interpretacje malarskich prac własnych lub
innych malarzy. Należą do nich: Zuzanna i starcy^16, Aleksander i Diogenes, Pożegnanie^11, Starzec piszący,
Pierwszy Piast i Mały filozof178. Większość z nich powstała w wyniku długiego i żmudnego opracowania
płyty graficznej - znanych jest sześć stanów pracy Zuzanna i starcy, pięć Aleksandra i Diogenesa, trzy Po-
żegnania oraz Małego filozofa. Artysta Czartoryskich chętnie posługiwał się głębokim trawieniem i rylcem,
dzięki czemu część kresek tworzyła trójwymiarową warstwę nadającą gotowej odbitce wrażenie reliefu.
Analizując odbitki próbne i gotowe ryciny trudno nie odnieść wrażenia, że eksperymenty Norblina dążyły
w większości wypadków do nadania rycinom bardziej malarskiego charakteru. Potwierdzają to wykonane
przez samego artystę liczne odbitki tonowe takich prac jak Mazepa czy Wynalazek sztuki rysunku]19. Zwa-
żywszy na fakt, że jego edukacja artystyczna przebiegała w okresie, w którym liczni graficy francuscy sta-
rali się odnaleźć jak najbardziej przekonujący sposób naśladowania malarstwa, nie powinny dziwić jego
zainteresowania180. Przyglądając się obrazom Norblina łatwo zrozumieć, skąd predylekcja do „fakturowo-
ści": dostrzegalne są w nich reminiscencje twórczości nauczyciela, Francesca Casanovy, a także współczes-
nego mu Huberta Roberta, którzy chętnie malowali swobodnymi plamami gęsto kładzionej farby. Rysunki
w manierze Rembrandta181 również charakteryzują się grubo nakładaną materią malarską (gwaszem, farba-
mi olejnymi). Kolejnym etapem nadawania charakteru malarskiego rycinom było retuszowanie odbitek lub
contre-épreuves. Przemalowane tuszem łączonym najczęściej z gwaszem lub farbami olejnymi zyskiwały
charakter monochromatycznych obrazów. Wydaje się jednak, że Norblin zawsze traktował te prace jako ko-
lejny etap pracy z ryciną. Co prawda część przemalunków powstała na odbitkach ostatniego stanu, niekiedy
kilka lat po zakończeniu prac nad płytą182, jednak wiele z nich było przechowywanych razem z nieretuszo-
wanymi odbitkami próbnymi. Część z nich znajduje się dziś w Bibliothèque nationale de France w Paryżu
w albumie pochodzącym od spadkobierców artysty (пр.: Autoportret przed ekranem, Wskrzeszenie Łazarza
mniejsze)1*3. Niektóre przechowywane są w Muzeum Narodowym w Warszawie w tece z licznymi odbitka-
mi wczesnych stanów (m.in.: Pożegnanie, Starzec piszący, il. 25; Zaczytana)XM.
O fascynacji problemami zależności między malarstwem a grafiką świadczy najdobitniej egzemplarz
Kazania Chrystusa Rembrandta (tzw. La Petite Tombe) z Muzeum Narodowego w Warszawie. Omawiana
odbitka pochodzi z kolekcji Norblina, który przemalował ją tuszem i białą farbą. La Petite Tombe słynęła
już w XVIII w. ze swego wybitnie malarskiego charakteru. Czy Norblin dokonując retuszu pragnął popra-
wić mistrza, czy może tylko zamierzał zaobserwować różnice jakie wprowadziła zmiana medium artystycz-
nego - na te pytania nie ma odpowiedzi. Wiadomo jedynie, że poniewczasie żałował swej interwencji185.
176 O reprodukowanym obrazie pisała I. Jakimowicz, Z zagadnień warsztatu graficznego Jana Piotra Norblina, [w:]
Muzeum i twórca. Studia z historii sztuki i kultury ku czci prof. dr Stanisława Lorentza, red. K. Michałowski, PWN, Warszawa
1969, s. 302.
177 Obraz (olej na płótnie, 24 x 19,5 cm) znajduje się w Muzeum Narodowym w Poznaniu, nr inw: Mp 25.
178 Obraz ten reprodukowany jest w: В a t o w s к i, op. cit., tabl. VII, między s. 40 i 41.
179 Obie prace w: Paryż, BnF, Dc 23 a, k. 102 i k. 53.
180 Należy zauważyć, że także wcześniejsze kontakty Norblina z grafiką owocowały rycinami interpretacyjnymi: z lat 60. XVIII w.
znane są dwie prace, które Norblin wykonał według wzorów innych artystów, oraz cztery rytowane według jego projektów.
181 Np.: omówione przez Batowskiego rysunki Dwunastoletni Chrystus w świątyni oraz Złożenie Chrystusa do grobu; В a-
t o w s к i, op. cit., s. 58-59.
182 Przykładem jest odbitka Wskrzeszenia Łazarza (mniejszego) z 1789 (?) r. w kolekcji BnF, przemalowana w 1801 г.; ibidem,
s. 52.
183 Ryciny wklejone do albumu DC 23 a są zapewne tożsame z pracami, jakie przeszły do BnF z kolekcji Emila Norblina;
Registre d'acquisitions 1848-1879 (Paryż, BnF, Ye 88 Rés), Acq 2977.
184 To właśnie tę kolekcję opisał W. Frankę w swym katalogu rycin Norblina, W. Frankę, Das radirte Werk des Jean-Pier-
re Norblin de la Gourdaine. Beschreibendes Verzeichniss einer Sammlung sdmmtlicher Bldttcr dièses Maler-Radierers mit viciai
bisher unbekannten Plattenzustànden und einigen Originalzeichnungen bearbeitct von Will i ba/d Frankę, Verlag von Karl W. Hirse-
mann, Leipzig 1895.
185 Na rewersie pracy (nr inw. Rys. Pol. 9621/573622) umieścił Norblin inskrypcję: „Retouche que jai faite en 1799 vu que
jai la / Planche Jai fait cette Sotise moy indignes1'' (ostatnia litera jest być może jedynie dekoracyjnym ozdobnikiem). Więcej o re-
tuszu La Petite tombe: I g n а с z а к, Kolekcja...
215
Norblina trudno nie zauważyć innego problemu nurtującego artystę: jak przełożyć malarstwo na język
graficzny? Swoją dojrzałą twórczość rytowniczą otworzył pracą według obrazu Dietricha {Aleksander Wielki
w pracowni Apeiłesa), a zamknął ją, powtarzając kompozycję płótna Rembrandta {Kazanie Jana Chrzieiela).
Wśród najciekawszych artystycznie rycin przeważają również interpretacje malarskich prac własnych lub
innych malarzy. Należą do nich: Zuzanna i starcy^16, Aleksander i Diogenes, Pożegnanie^11, Starzec piszący,
Pierwszy Piast i Mały filozof178. Większość z nich powstała w wyniku długiego i żmudnego opracowania
płyty graficznej - znanych jest sześć stanów pracy Zuzanna i starcy, pięć Aleksandra i Diogenesa, trzy Po-
żegnania oraz Małego filozofa. Artysta Czartoryskich chętnie posługiwał się głębokim trawieniem i rylcem,
dzięki czemu część kresek tworzyła trójwymiarową warstwę nadającą gotowej odbitce wrażenie reliefu.
Analizując odbitki próbne i gotowe ryciny trudno nie odnieść wrażenia, że eksperymenty Norblina dążyły
w większości wypadków do nadania rycinom bardziej malarskiego charakteru. Potwierdzają to wykonane
przez samego artystę liczne odbitki tonowe takich prac jak Mazepa czy Wynalazek sztuki rysunku]19. Zwa-
żywszy na fakt, że jego edukacja artystyczna przebiegała w okresie, w którym liczni graficy francuscy sta-
rali się odnaleźć jak najbardziej przekonujący sposób naśladowania malarstwa, nie powinny dziwić jego
zainteresowania180. Przyglądając się obrazom Norblina łatwo zrozumieć, skąd predylekcja do „fakturowo-
ści": dostrzegalne są w nich reminiscencje twórczości nauczyciela, Francesca Casanovy, a także współczes-
nego mu Huberta Roberta, którzy chętnie malowali swobodnymi plamami gęsto kładzionej farby. Rysunki
w manierze Rembrandta181 również charakteryzują się grubo nakładaną materią malarską (gwaszem, farba-
mi olejnymi). Kolejnym etapem nadawania charakteru malarskiego rycinom było retuszowanie odbitek lub
contre-épreuves. Przemalowane tuszem łączonym najczęściej z gwaszem lub farbami olejnymi zyskiwały
charakter monochromatycznych obrazów. Wydaje się jednak, że Norblin zawsze traktował te prace jako ko-
lejny etap pracy z ryciną. Co prawda część przemalunków powstała na odbitkach ostatniego stanu, niekiedy
kilka lat po zakończeniu prac nad płytą182, jednak wiele z nich było przechowywanych razem z nieretuszo-
wanymi odbitkami próbnymi. Część z nich znajduje się dziś w Bibliothèque nationale de France w Paryżu
w albumie pochodzącym od spadkobierców artysty (пр.: Autoportret przed ekranem, Wskrzeszenie Łazarza
mniejsze)1*3. Niektóre przechowywane są w Muzeum Narodowym w Warszawie w tece z licznymi odbitka-
mi wczesnych stanów (m.in.: Pożegnanie, Starzec piszący, il. 25; Zaczytana)XM.
O fascynacji problemami zależności między malarstwem a grafiką świadczy najdobitniej egzemplarz
Kazania Chrystusa Rembrandta (tzw. La Petite Tombe) z Muzeum Narodowego w Warszawie. Omawiana
odbitka pochodzi z kolekcji Norblina, który przemalował ją tuszem i białą farbą. La Petite Tombe słynęła
już w XVIII w. ze swego wybitnie malarskiego charakteru. Czy Norblin dokonując retuszu pragnął popra-
wić mistrza, czy może tylko zamierzał zaobserwować różnice jakie wprowadziła zmiana medium artystycz-
nego - na te pytania nie ma odpowiedzi. Wiadomo jedynie, że poniewczasie żałował swej interwencji185.
176 O reprodukowanym obrazie pisała I. Jakimowicz, Z zagadnień warsztatu graficznego Jana Piotra Norblina, [w:]
Muzeum i twórca. Studia z historii sztuki i kultury ku czci prof. dr Stanisława Lorentza, red. K. Michałowski, PWN, Warszawa
1969, s. 302.
177 Obraz (olej na płótnie, 24 x 19,5 cm) znajduje się w Muzeum Narodowym w Poznaniu, nr inw: Mp 25.
178 Obraz ten reprodukowany jest w: В a t o w s к i, op. cit., tabl. VII, między s. 40 i 41.
179 Obie prace w: Paryż, BnF, Dc 23 a, k. 102 i k. 53.
180 Należy zauważyć, że także wcześniejsze kontakty Norblina z grafiką owocowały rycinami interpretacyjnymi: z lat 60. XVIII w.
znane są dwie prace, które Norblin wykonał według wzorów innych artystów, oraz cztery rytowane według jego projektów.
181 Np.: omówione przez Batowskiego rysunki Dwunastoletni Chrystus w świątyni oraz Złożenie Chrystusa do grobu; В a-
t o w s к i, op. cit., s. 58-59.
182 Przykładem jest odbitka Wskrzeszenia Łazarza (mniejszego) z 1789 (?) r. w kolekcji BnF, przemalowana w 1801 г.; ibidem,
s. 52.
183 Ryciny wklejone do albumu DC 23 a są zapewne tożsame z pracami, jakie przeszły do BnF z kolekcji Emila Norblina;
Registre d'acquisitions 1848-1879 (Paryż, BnF, Ye 88 Rés), Acq 2977.
184 To właśnie tę kolekcję opisał W. Frankę w swym katalogu rycin Norblina, W. Frankę, Das radirte Werk des Jean-Pier-
re Norblin de la Gourdaine. Beschreibendes Verzeichniss einer Sammlung sdmmtlicher Bldttcr dièses Maler-Radierers mit viciai
bisher unbekannten Plattenzustànden und einigen Originalzeichnungen bearbeitct von Will i ba/d Frankę, Verlag von Karl W. Hirse-
mann, Leipzig 1895.
185 Na rewersie pracy (nr inw. Rys. Pol. 9621/573622) umieścił Norblin inskrypcję: „Retouche que jai faite en 1799 vu que
jai la / Planche Jai fait cette Sotise moy indignes1'' (ostatnia litera jest być może jedynie dekoracyjnym ozdobnikiem). Więcej o re-
tuszu La Petite tombe: I g n а с z а к, Kolekcja...