DOI Artikel:
Michnik, Antoni: Reprezentacje ludzkiego organizmu w ilustracjach publikacji Fritza Kahna z okresu Republiki Weimarskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.29589#0136
130
ANTONI MICHNIK
pracy nad ilustracjami anatomicznymi., których wykonanie, zwłaszcza w kolejnych tomach, powierzano
właśnie im.
Taki podział pracy z jednej strony pozwalał wydawcy prawdopodobnie zaoszczędzić na kosztach,
z drugiej zaś odpowiadał specyfice publikacji operującej w celach popularyzatorskich szerokim wachlarzem
wizualnych kodów oraz konwencji. Ilustracje wykonane przez grafików sąsiadowały z różnymi zdjęciami
oraz rozmaitymi wykresami, diagramami, tabelami. Szczególnie istotne wydaje się jednak to, iż dzięki
zaangażowaniu grupy młodych, prawdopodobnie ubogich14, artystów autor Das Leben des Menschen miał
większą kontrolę nad wykonaniem poszczególnych ilustracji. Z późnego okresu życia Kahna zachowały
się wstępne rysunki-projekty 15, które sugerują , że mógł mieć też istotny udział w projektowaniu szaty
graficznej swych pierwszych publikacji. Młodzi wykonawcy zyskali jednak możliwość sygnowania swoich
prac na skalę niespotykaną w ówczesnych wydawnictwach naukowych. Zadecydował o tym prawdopo-
dobnie właśnie zastosowany zróżnicowany język wizualny, pełen przedstawień radykalnie odmiennych
od tych, które można było znaleźć w ówczesnych atlasach medycznych lub innych książkach popular-
nonaukowych.
PODSTAWOWE TYPY PRZEDSTAWIEŃ
Różnorodne przedstawienia ludzkiego ciała w twórczości Kahna możemy posegregować na kilka pod-
stawowych typów. Każdy z nich ma odmienną estetykę, która odsyła do innych kulturowych kontekstów.
Das Leben des Menschen, zbierając te konwencje, wytyczyło pole sposobów wizualizacji ciała w obrębie
dyskursu popularnonaukowego doby Republiki Weimarskiej. Większość grafików zatrudnionych przy pro-
jekcie tworzyła różne typy przedstawień - od rysunków anatomicznych, poprzez graficzne diagramy oraz
ilustracje będące tłem dla diagramów po imaginacyjne przedstawienia (np. trawienia) oraz różne rysunki
i scenki rodzajowe. Musieli się oni sprawnie poruszać pomiędzy różnymi graficznymi konwencjami oraz
odmiennymi estetykami. Pierwszy typ przedstawień jest bezpośrednio związany ze sposobami prezento-
wania ludzkiego ciała w atlasach medycznych na początku XX w. W publikacjach Kahna - szczególnie
w Die Zelle, artykułach prasowych z 1. połowy lat 20. oraz w Das Leben des Menschen - zamieszczone
są liczne rysunki anatomiczne pokazujące budowę fragmentów ludzkiego ciała. Standard w tym zakresie
wyznaczył trzytomowy Handatlas der Anathomie das Menschen Wernera Spalteholtza (Lipsk, 1895-1903).
Atlas zawiera 935 ilustracji autorstwa artystów związanych z Kunstakademie w Lipsku. Ponad 600 grafik
i akwarel wykonał Bruno Heroux16. Jego prace oraz pozostałych ilustratorów stały się punktem odniesie-
nia dla wydawców dzieł medycznych w Niemczech oraz krajach anglojęzycznych. Do 1931 r. Handatlas
miał w Lipsku czternaście wydań 17 i stanowił wzór jeszcze w połowie lat 30., czego dowodziła wystawa
„Das Wunder des Lebens”, zorganizowana w Berlinie przez związanego z Bauhausem Herberta Bayera ,
na której zaprezentowano zarówno ilustracje z dzieła Spalteholza, jak i z Das Leben des Menschen.
Kanoniczna pozycja Handatlas der Anathomie das Menschen sprawia, że zrozumiałe staje się dążenie
Franckłfsche Verlagshandlung do stworzenia nowego języka wizualnego przedstawiania ludzkiego ciała.
Typy wypracowane na potrzeby Das Leben des Menschen odbiegają od utartych sposobów wizualnej
reprezentacji organizmu człowieka, podając w wątpliwość pożytywistyczno-naukowy charakter publikacji.
Nadają one wydawnictwu wymiar poetyckiej wizji, która jedynie częściowo zakorzeniona jest w racjonal-
nym, medycznym spojrzeniu na człowieka. Wykonany przez Schmitsona zespół ilustracji dodrugiego tomu
stanowi tego najlepszy przykład. Grafik zastosował tu odmienny język wizualny od tego, którym operował
pracując dla J.F. Lehmann Verlag. Ciało stało się tajemniczym pejzażem. W ilustracjach tych pobrzmie-
wa echo romantycznego obrazowania natury, wizualnie zbliżając się do symbolicznegoneoromantyzmu
Arnolda Bócklina. Skojarzenia z teatralną twórczością Bócklina pojawiają się przede wszystkim w serii
14 Dla przykładu - Roman Rechn porusza ten wątek w swoim życiorysie przy okazji przystąpienia do Bauhausu. Zob. http://
archive.thulb.uni-jena.de/ThHStAW/receive/ThHStAW_file_00000400, s. 213.
15 von Debschitz, von Debschitz, Fritz Kalin, Koln 2013, s. 380, 388.
16 Szerzej na temat ilustratorów atlasu D. Williams, The History of Werner Spaltehob Handatlas der Anathomie des Menschen,
„Journal of Audiovisual Media in Medicine”, 29, 2003, No. 4, s. 164-170.
17 Angielski przekład ukazał w 1905 r. i cieszył się znacznym powodzeniem.
ANTONI MICHNIK
pracy nad ilustracjami anatomicznymi., których wykonanie, zwłaszcza w kolejnych tomach, powierzano
właśnie im.
Taki podział pracy z jednej strony pozwalał wydawcy prawdopodobnie zaoszczędzić na kosztach,
z drugiej zaś odpowiadał specyfice publikacji operującej w celach popularyzatorskich szerokim wachlarzem
wizualnych kodów oraz konwencji. Ilustracje wykonane przez grafików sąsiadowały z różnymi zdjęciami
oraz rozmaitymi wykresami, diagramami, tabelami. Szczególnie istotne wydaje się jednak to, iż dzięki
zaangażowaniu grupy młodych, prawdopodobnie ubogich14, artystów autor Das Leben des Menschen miał
większą kontrolę nad wykonaniem poszczególnych ilustracji. Z późnego okresu życia Kahna zachowały
się wstępne rysunki-projekty 15, które sugerują , że mógł mieć też istotny udział w projektowaniu szaty
graficznej swych pierwszych publikacji. Młodzi wykonawcy zyskali jednak możliwość sygnowania swoich
prac na skalę niespotykaną w ówczesnych wydawnictwach naukowych. Zadecydował o tym prawdopo-
dobnie właśnie zastosowany zróżnicowany język wizualny, pełen przedstawień radykalnie odmiennych
od tych, które można było znaleźć w ówczesnych atlasach medycznych lub innych książkach popular-
nonaukowych.
PODSTAWOWE TYPY PRZEDSTAWIEŃ
Różnorodne przedstawienia ludzkiego ciała w twórczości Kahna możemy posegregować na kilka pod-
stawowych typów. Każdy z nich ma odmienną estetykę, która odsyła do innych kulturowych kontekstów.
Das Leben des Menschen, zbierając te konwencje, wytyczyło pole sposobów wizualizacji ciała w obrębie
dyskursu popularnonaukowego doby Republiki Weimarskiej. Większość grafików zatrudnionych przy pro-
jekcie tworzyła różne typy przedstawień - od rysunków anatomicznych, poprzez graficzne diagramy oraz
ilustracje będące tłem dla diagramów po imaginacyjne przedstawienia (np. trawienia) oraz różne rysunki
i scenki rodzajowe. Musieli się oni sprawnie poruszać pomiędzy różnymi graficznymi konwencjami oraz
odmiennymi estetykami. Pierwszy typ przedstawień jest bezpośrednio związany ze sposobami prezento-
wania ludzkiego ciała w atlasach medycznych na początku XX w. W publikacjach Kahna - szczególnie
w Die Zelle, artykułach prasowych z 1. połowy lat 20. oraz w Das Leben des Menschen - zamieszczone
są liczne rysunki anatomiczne pokazujące budowę fragmentów ludzkiego ciała. Standard w tym zakresie
wyznaczył trzytomowy Handatlas der Anathomie das Menschen Wernera Spalteholtza (Lipsk, 1895-1903).
Atlas zawiera 935 ilustracji autorstwa artystów związanych z Kunstakademie w Lipsku. Ponad 600 grafik
i akwarel wykonał Bruno Heroux16. Jego prace oraz pozostałych ilustratorów stały się punktem odniesie-
nia dla wydawców dzieł medycznych w Niemczech oraz krajach anglojęzycznych. Do 1931 r. Handatlas
miał w Lipsku czternaście wydań 17 i stanowił wzór jeszcze w połowie lat 30., czego dowodziła wystawa
„Das Wunder des Lebens”, zorganizowana w Berlinie przez związanego z Bauhausem Herberta Bayera ,
na której zaprezentowano zarówno ilustracje z dzieła Spalteholza, jak i z Das Leben des Menschen.
Kanoniczna pozycja Handatlas der Anathomie das Menschen sprawia, że zrozumiałe staje się dążenie
Franckłfsche Verlagshandlung do stworzenia nowego języka wizualnego przedstawiania ludzkiego ciała.
Typy wypracowane na potrzeby Das Leben des Menschen odbiegają od utartych sposobów wizualnej
reprezentacji organizmu człowieka, podając w wątpliwość pożytywistyczno-naukowy charakter publikacji.
Nadają one wydawnictwu wymiar poetyckiej wizji, która jedynie częściowo zakorzeniona jest w racjonal-
nym, medycznym spojrzeniu na człowieka. Wykonany przez Schmitsona zespół ilustracji dodrugiego tomu
stanowi tego najlepszy przykład. Grafik zastosował tu odmienny język wizualny od tego, którym operował
pracując dla J.F. Lehmann Verlag. Ciało stało się tajemniczym pejzażem. W ilustracjach tych pobrzmie-
wa echo romantycznego obrazowania natury, wizualnie zbliżając się do symbolicznegoneoromantyzmu
Arnolda Bócklina. Skojarzenia z teatralną twórczością Bócklina pojawiają się przede wszystkim w serii
14 Dla przykładu - Roman Rechn porusza ten wątek w swoim życiorysie przy okazji przystąpienia do Bauhausu. Zob. http://
archive.thulb.uni-jena.de/ThHStAW/receive/ThHStAW_file_00000400, s. 213.
15 von Debschitz, von Debschitz, Fritz Kalin, Koln 2013, s. 380, 388.
16 Szerzej na temat ilustratorów atlasu D. Williams, The History of Werner Spaltehob Handatlas der Anathomie des Menschen,
„Journal of Audiovisual Media in Medicine”, 29, 2003, No. 4, s. 164-170.
17 Angielski przekład ukazał w 1905 r. i cieszył się znacznym powodzeniem.