DOI Artikel:
Michnik, Antoni: Reprezentacje ludzkiego organizmu w ilustracjach publikacji Fritza Kahna z okresu Republiki Weimarskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.29589#0135
REPREZENTACJE LUDZKIEGO ORGANIZMU W ILUSTRACJACH PUBLIKACJI FRITZA KAHNA...
129
wiały się nowe rodzaje wizualnego przekazu wiedzy - diagramy umieszczane w rozmaitych poradnikach
zdrowotnych, fotografia kryminalistyczna, tablice fizjologiczne. Zróżnicowanie sposobów prezentowania
ludzkiego ciała przez Franckłfsche Verlagshandlung było zatem odpowiedzią na społeczne zapotrzebo-
wanie związane z nową kulturą ciała (Kórperkultur) stanowiącą istotny element ruchu reformy życia
(Lebensreform) - jednego z najważniejszych zjawisk w kulturze niemieckiej początku XX w., łączącego
między innymi higienistów, wegetarian, eugeników i nudystów.
GRAFICY
Uta i Thilo von Debschitz zidentyfikowali z imienia i nazwiska dziesięciu grafików, którzy tworzyli
szatę graficzną do Das Leben des Menschen. Na ilustracjach umieszczonych na kartach pięciu tomów opus
magnum Kahna można dostrzec drugie tyle sygnatur innych artystów10,część ilustracji zaś jest pozbawiona
jakichkolwiek podpisów. Wydaje się jednak, iż można założyć, że przy publikacji pracowało około dwu-
dziestu grafików. Niektórzy twórcy, tacy jak Ottomar Trester, Roman Rechn czy Fritz Schiller, współpra-
cowali przy wszystkich bądź przy większości tomów, inni, jak Toni von Flaken, Arno Krugel czy Arthur
Schmitson - tylko przy wybranych rozdziałach z jednego bądź dwóch tomów. Jeszcze inni, jak Ewald
Streletzki, stworzyli jedynie pewien typ przedstawień do konkretnego rozdziału.
Grafiki wykonane przez artystów związanych z Franckłfsche Verlagshandlung były wykorzystywane
przez Kahna również w publikacjach prasowych oraz rozmaitych broszurach. Na użytek artykułów w prasie
powstawały także osobne ilustracje , które najczęściej wykonywał Fritz Schiller., ale Kahn współpracował
też z grafikami danej gazety czy czasopisma, w których zamieszczał swe teksty, na przykład z rysowni-
kiem Ferdinandem Barłogiem w czasopiśmie UHU.
Niektórzy graficy, jak Georg Helbig i Rudolf Oeffinger, współpracowali z Kahnem już przy jego
pierwszych publikacjach. Helbig ilustrował zarówno Milchstrasse, jak i Die Zelłe, Oeffinger natomiast -
jeden z głównych ilustratorów książek wydawanych w serii „Kosmos Bucherei” - wykonał ilustracje do
Milchstrasse, jako grafik użytkowy zajmował się przede wszystkim ilustracją książek, głównie popular-
nonaukowych, wpisując się w estetykę nurtu reformy życia, projektował też ekslibrysy.
Zespół grafików zgromadzonych przez Franckłfsche Verlagshandlung na potrzeby Das Leben des Men-
schen był liczny, o zróżnicowanym przygotowaniu, doświadczeniu i dorobku twórczym. Arthur Schmitson
od ostatniej dekady XIX w. współpracował z wydawnictwem J.F. Lehmann Verlag, dla którego wykonywał
setki ilustracji do publikacji z serii Lehmann s medizinische Atlanten oraz Lehmann s mediz. Handatlan-
tenn. Willy Planck był stałym współpracownikiem „Kosmosu”, Alwin Freund-Beliani ilustrował książkę
erotyczną Fritza Kehrena Hinter Amors Kulissen (1920), Ottomar Trester zaś wykonał oprawę graficzną
do wydania operetki Augusta Neidharta Die Strohwitwe (1920). Co najmniej dwaj ilustratorzy - Roman
Rechn oraz Fritz Schiller - byli z wykształcenia architektami, z kolei Toni Nelissen-Haken, czyli Toni
von Haken-Schrammen, prowadziła eksperymenty z łączeniem grafiki i fotografii12. Schmitson miał więc
zdecydowanie największe doświadczenie w ilustrowaniu publikacji medycznych, najprawdopodobniej był
również najstarszy z całego zespołu13 i przypuszczalnie kontrolował i wspomagał młodych grafików przy
10 Opieram się w tym miejscu na spisie ilustracji książki von Debschitzów wydanej w wydawnictwie Taschen, U. von Deb-
schitz, T. von Debschitz, Fritz Kahn, Taschen, Koln 2013, s. 383-387. Osoby ujęte w spisie (alfabetycznie): Alwin Freund-Beliani,
Helmut Grundner, Toni N. Haken, Georg Helbig, Arno Krugel, Roman Rechn, Arthur Schmitson, Fritz Schiller, Ewald Streletzki, Ottomar
Trester. Grupa nierozszyfrowanych sygnatur uwzględnionych przez Debschitzów: Donalies, G. Edelstein, R. Landsberg, H. Orłowski.
Do tego należy dodać sygnatury Churfurst oraz A.B. Henninger (?) oraz Willy’ego Plancka, odpowiedzialnego za niektóre dodatki oraz
materiały promocyjne (wykresy, plakaty itd.).
11 Schmitson wykonał ilustracje do kilkunastu publikacji z tych serii, np. Atlas und Grnndriss der Gyndkologie Oskara Schaeffera
(1899), Atlas der deskriptiven Anatomie des Menschen Johannesa Sobotty (1904- 1907). Nie udało mi się dotrzeć do informacji, aby
którykolwiek z pozostałych zidentyfikowanych autorów zajmował się tworzeniem ilustracji medycznych przy innych okazjach niż praca
nad publikacją Kahna.
12 Jeśli chodzi o próby identyfikacji pozostałych grafików, to czysto hipotetycznie można domniemywać, iż za H. Orłowskim
może się kryć grafik Hans Orłowski (1894-1967), za G. Edelsteinem zaś - rysownik komiksów August, „Gus” Edelstein (1898-?).
13 Helmut Grundner może być tożsamy ze studentem berlińskiej Kunstakademie, urodzonym w 1906 r. Toni N. Haken, czyli Toni
Nelissen-Haken, urodziła się w 1897, Roman Rechn w 1892. Alwin Freund-Beliani, wedle wszystkich dostępnych informacji, działał
jedynie w latach 20. i 30.
129
wiały się nowe rodzaje wizualnego przekazu wiedzy - diagramy umieszczane w rozmaitych poradnikach
zdrowotnych, fotografia kryminalistyczna, tablice fizjologiczne. Zróżnicowanie sposobów prezentowania
ludzkiego ciała przez Franckłfsche Verlagshandlung było zatem odpowiedzią na społeczne zapotrzebo-
wanie związane z nową kulturą ciała (Kórperkultur) stanowiącą istotny element ruchu reformy życia
(Lebensreform) - jednego z najważniejszych zjawisk w kulturze niemieckiej początku XX w., łączącego
między innymi higienistów, wegetarian, eugeników i nudystów.
GRAFICY
Uta i Thilo von Debschitz zidentyfikowali z imienia i nazwiska dziesięciu grafików, którzy tworzyli
szatę graficzną do Das Leben des Menschen. Na ilustracjach umieszczonych na kartach pięciu tomów opus
magnum Kahna można dostrzec drugie tyle sygnatur innych artystów10,część ilustracji zaś jest pozbawiona
jakichkolwiek podpisów. Wydaje się jednak, iż można założyć, że przy publikacji pracowało około dwu-
dziestu grafików. Niektórzy twórcy, tacy jak Ottomar Trester, Roman Rechn czy Fritz Schiller, współpra-
cowali przy wszystkich bądź przy większości tomów, inni, jak Toni von Flaken, Arno Krugel czy Arthur
Schmitson - tylko przy wybranych rozdziałach z jednego bądź dwóch tomów. Jeszcze inni, jak Ewald
Streletzki, stworzyli jedynie pewien typ przedstawień do konkretnego rozdziału.
Grafiki wykonane przez artystów związanych z Franckłfsche Verlagshandlung były wykorzystywane
przez Kahna również w publikacjach prasowych oraz rozmaitych broszurach. Na użytek artykułów w prasie
powstawały także osobne ilustracje , które najczęściej wykonywał Fritz Schiller., ale Kahn współpracował
też z grafikami danej gazety czy czasopisma, w których zamieszczał swe teksty, na przykład z rysowni-
kiem Ferdinandem Barłogiem w czasopiśmie UHU.
Niektórzy graficy, jak Georg Helbig i Rudolf Oeffinger, współpracowali z Kahnem już przy jego
pierwszych publikacjach. Helbig ilustrował zarówno Milchstrasse, jak i Die Zelłe, Oeffinger natomiast -
jeden z głównych ilustratorów książek wydawanych w serii „Kosmos Bucherei” - wykonał ilustracje do
Milchstrasse, jako grafik użytkowy zajmował się przede wszystkim ilustracją książek, głównie popular-
nonaukowych, wpisując się w estetykę nurtu reformy życia, projektował też ekslibrysy.
Zespół grafików zgromadzonych przez Franckłfsche Verlagshandlung na potrzeby Das Leben des Men-
schen był liczny, o zróżnicowanym przygotowaniu, doświadczeniu i dorobku twórczym. Arthur Schmitson
od ostatniej dekady XIX w. współpracował z wydawnictwem J.F. Lehmann Verlag, dla którego wykonywał
setki ilustracji do publikacji z serii Lehmann s medizinische Atlanten oraz Lehmann s mediz. Handatlan-
tenn. Willy Planck był stałym współpracownikiem „Kosmosu”, Alwin Freund-Beliani ilustrował książkę
erotyczną Fritza Kehrena Hinter Amors Kulissen (1920), Ottomar Trester zaś wykonał oprawę graficzną
do wydania operetki Augusta Neidharta Die Strohwitwe (1920). Co najmniej dwaj ilustratorzy - Roman
Rechn oraz Fritz Schiller - byli z wykształcenia architektami, z kolei Toni Nelissen-Haken, czyli Toni
von Haken-Schrammen, prowadziła eksperymenty z łączeniem grafiki i fotografii12. Schmitson miał więc
zdecydowanie największe doświadczenie w ilustrowaniu publikacji medycznych, najprawdopodobniej był
również najstarszy z całego zespołu13 i przypuszczalnie kontrolował i wspomagał młodych grafików przy
10 Opieram się w tym miejscu na spisie ilustracji książki von Debschitzów wydanej w wydawnictwie Taschen, U. von Deb-
schitz, T. von Debschitz, Fritz Kahn, Taschen, Koln 2013, s. 383-387. Osoby ujęte w spisie (alfabetycznie): Alwin Freund-Beliani,
Helmut Grundner, Toni N. Haken, Georg Helbig, Arno Krugel, Roman Rechn, Arthur Schmitson, Fritz Schiller, Ewald Streletzki, Ottomar
Trester. Grupa nierozszyfrowanych sygnatur uwzględnionych przez Debschitzów: Donalies, G. Edelstein, R. Landsberg, H. Orłowski.
Do tego należy dodać sygnatury Churfurst oraz A.B. Henninger (?) oraz Willy’ego Plancka, odpowiedzialnego za niektóre dodatki oraz
materiały promocyjne (wykresy, plakaty itd.).
11 Schmitson wykonał ilustracje do kilkunastu publikacji z tych serii, np. Atlas und Grnndriss der Gyndkologie Oskara Schaeffera
(1899), Atlas der deskriptiven Anatomie des Menschen Johannesa Sobotty (1904- 1907). Nie udało mi się dotrzeć do informacji, aby
którykolwiek z pozostałych zidentyfikowanych autorów zajmował się tworzeniem ilustracji medycznych przy innych okazjach niż praca
nad publikacją Kahna.
12 Jeśli chodzi o próby identyfikacji pozostałych grafików, to czysto hipotetycznie można domniemywać, iż za H. Orłowskim
może się kryć grafik Hans Orłowski (1894-1967), za G. Edelsteinem zaś - rysownik komiksów August, „Gus” Edelstein (1898-?).
13 Helmut Grundner może być tożsamy ze studentem berlińskiej Kunstakademie, urodzonym w 1906 r. Toni N. Haken, czyli Toni
Nelissen-Haken, urodziła się w 1897, Roman Rechn w 1892. Alwin Freund-Beliani, wedle wszystkich dostępnych informacji, działał
jedynie w latach 20. i 30.