Rocznik Historii Sztuki (39.2014)

Rocznik Historii Sztuki, tom XXXIX
PAN WDN, 2014

JAKUB ADAMSKI
UNIWERSYTET WARSZAWSKI

ŚLĄSKA GENEZA GOTYCKIEJ KATEDRY GNIEŹNIEŃSKIEJ*

Częściowe zniszczenie katedry gnieźnieńskiej w 1945 r. oraz powzięta w rezultacie decyzja o jej
daleko idącej regotyzacji, niebudząca zresztą większych kontrowersji, przywróciły w znacznym stopniu
dawne formy jednej z najważniejszych czternastowiecznych budowli w historycznym Królestwie Polskim.
Metropolitalna godność świątyni, jej związek z kultem pierwszego patrona Polski, a także prestiżowy
kształt trój nawowej bazyliki z pełnym obejściem wokół siedmiobocznego zamknięcia chóru i wieńcem
kaplic (il. 1), w sposób zrozumiały wpływały na ożywione zainteresowanie badaczy - historyków sztuki,
archeologów i architektów. Jest to jedna z niewielu polskich katedr, która doczekała się w pełni mono-
graficznego opracowania. Monumentalne (choć dziś znacznie zdezaktualizowane) dzieło pod redakcją
Aleksandry Świechowskiej ukazało się już w 1970 r.1

Zupełnie wyjątkowa możliwość analizowania „odkrytej” na nowo budowli postawiła przed znawca-
mi zadanie zaskakująco trudne. Okazało się bowiem, że gotycki tum w Gnieźnie, mimo typologicznych
związków z modelem francuskiej katedry królewskiej, jest kreacją niezwykle indywidualną w charakterze,
i to zarówno ze względu na sam typ przestrzenny, jak i szczegóły ukształtowania oraz dekoracji. Sprawę
dodatkowo skomplikowała pozorna nieprzystawalność stylowa głównych części kościoła. Choć zostały one
zrealizowane jedna po drugiej bez dłuższych przestojów, reprezentują gruntownie odmienny schemat arty-
kulacji, lineamo-służkową w chórze i plastyczno-lizenową w korpusie. Wszystko to spowodowało, że przy
zasadniczej zgodności badaczy co do rozwarstwienia faz budowlanych i ich chronologii2, dotychczasowe
poglądy w zakresie genezy stylu katedry oraz proweniencji realizujących ją warsztatów były zróżnicowane
i nie zawsze przekonujące. Niniejszy artykuł, choć z natury rzeczy nie może przynieść wyczerpujących
odpowiedzi na wszystkie przedstawione wyżej pytania badawcze, ma na celu zwrócenie szczególnej uwagi
na znaczenie wzorów architektury śląskiej w projekcie architektonicznym oraz w cechach warsztatowych
gotyckiej świątyni gnieźnieńskiej.

Powstanie tego artykułu było znacznie ułatwione dzięki kierowanemu przeze mnie grantowi badawczemu Narodowego Cen-
trum Nauki pt. „Gotyk śląski w okresie rozkwitu. Miejska architektura sakralna 1300-1450” (DEC-2013/09/D/HS2/00545).

! Katedra gnieźnieńska, red. A. Świechowska, Poznań-Warszawa-Lublin 1970.

2 Zob. przede wszystkim: M. Kutzner, Architektura, [w:] Dzieje Wielkopolski, t. 1, Do roku 1793, red. J. Topolski, Poznań
1969, s. 379; J. Zachwatowicz, Historia budowy katedry gotyckiej, [w:] Dzieje Wielkopolski..., s. 37-44; M. Ku t z n e r, Wielkopolska,
Kujawy, Ziemie Łęczycka i Sieradzko-Wieluńska, [w:] Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995
«Dzieje sztuki polskiej», t. 2, cz. 1., s. 159; M. Machowski, A. Włodarek, Gniezno. Archidiec. gnieźnieńska; woj. poznańskie.
Kościół katedralny p.w. Wniebowzięcia Panny Marii i św. Wojciecha, [w:] Architektura gotycka..., cz. 2, Katalog zabytków, red. A Wło-
darek, s. 83-85; S. Skibiński, Polskie katedry gotyckie, Poznań 1996, s. 101-102, 127-128; J. Kowalski, Gotyk wielkopolski.
Architektura sakralna XIII-XVI wieku, Poznań 2010, s. 62-64; A. Grzybkowski, Gotycka architektura murowana w Polsce, Warszawa
2013, s. 145-149.