Rocznik Historii Sztuki (39.2014)

Rocznik Historii Sztuki, tom XXXIX
PANWDN, 2014

ALEKSANDRA SKRABEK

KATOLICKI UNIWERSYTET LUBELSKI JANA PAWŁA II

MIĘDZY EKSPRESJĄ ARTYSTYCZNĄ A EKSPRESJĄ FAKTU.
JEAN-MARTIN CHARCOT I ABY WARBURG
WOBEC IKONOGRAFII SZALEŃSTWA

Wraz z końcem XIX w. Paryż opanowała histeryczna gorączka, której sprawcą był lekarz z kliniki
Salpetriere - Jean-Martin Charcot1. Ten szanowany neurolog, który z czasem zyskał miano Napoleona
nerwicy, niemal całe życie poświęcił badaniu histerii - choroby podstępnej, wymykającej się definicjom
tym skuteczniej, im bardziej starał się ją wpisać w ramy nozologii. „Historia poglądów na histerię jest
dobrą egzemplifikacją odwiecznego sporu o znacznie teorii dla poznania naukowego, jaki trwa do dnia
dzisiejszego na gruncie psychiatrii”2. Przez lata histeria była polem wysiłków diagnostycznych i teore-
tycznych, które nie przekute na powodzenie terapeutyczne stopniowo traciły na znaczeniu. Starożytni,
którzy objawy histerii opisali identycznie z klinicznym obrazem choroby w podręcznikach psychiatrii
z początków XX w., uznawali, że jest to schorzenie wywołane brakiem aktywności seksualnej, powodu-
jącej wędrówki wewnętrzne macicy. Greckie słowo hysterikos, czyli histeria lub inaczej duszność macicz-
na, pochodzi od nazwy macicy (hystera), organu nieodmiennie kojarzonego z dzikim zwierzęciem. Na
przykład Platon był przekonany, że „u kobiet tak zwana macica lub uterus jest podobna do zwierzęcia,
które usiłuje rodzić dzieci. Gdy przez dłuższy czas i mimo dogodnej pory macica nie tworzy owocu,
popada w smutek i boleści, miota ciałem na wszystkie strony, zamyka przejście powietrza, zagradza drogę
oddechowi, wprowadza ciało w najgorsze rozdrażnienie i powoduje wszelkiego rodzaju inne choroby”3.
Dopiero Paracelsus w XVI w. zaliczył histerię do chorób umysłowych, dodając do komponentu fizyczne-
go także predyspozycje wyobraźni i odczuć chorego, choć długo w swoich poglądach był odosobniony.
Siedemnastowieczny angielski anatom Thomas Willis, powołując się na badania patologiczne, w których
wykazywał, że dotychczas obwiniany organ nie wykazuje oczekiwanych patologii, uznał, że źródło histerii
tkwi w głowie. Wciąż jednak tłumaczył drgawki histeryczne atakami „duchów zwierzęcych” na różne
części mózgu. Duży zwrot w badaniach nad histerią przyniosło oświecenie. Thomas Sydenham, a za nim
Giorgio Baglivi uznali, że główną przyczyną choroby są emocje. Nieustannie jednak powracała etiologia
maciczna, która jeszcze w XIX w. miała swoich wyznawców. Jednym z nich był niemiecki psychiatra
Wilhelm Griesinger, który rozszerzył tradycyjny obraz choroby, przypisując histeryczkom wiele negatyw-
nych cech: skłonność do kłamstwa, złośliwość, skupianie na sobie uwagi.

Histeria przez lata uważana była także za odmianę męskiej hipochondrii, postać melancholii, konsekwencję
wpływów szkodliwych waporów. Często trafne obserwacje empiryczne mieszały się irracjonalnymi wyjaśnie-

1 Przełomową datą dla histerii w Salpetriere był rok 1870; wtedy to Charcot dostał pod swoją opiekę nowo utworzony Odział
Epileptyków Zwykłych, w którym umieszono pacjentki chore na histerię i epilepsję.

2 A. Jakubik, Histeria, Warszawa 1979, s. 24.

3 Platon, Timajos, tłum. P. Siwek, Warszawa 1986, s. 126.