DOI Artikel:
Skrabek, Aleksandra: Między ekspresją artystyczną a ekspresją faktu: Jean-Martin Charcot i Aby Warburg wobec ikonografii szaleństwa
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.29589#0116
110
ALEKSANDRA SKRABEK
II. 1. Andre Brouillet, Wykład doktora Charcota na temat histerii w szpitalu Salpetriere, 1887,
Muzeum medycyny na Uniwersytecie Kartezjusza, Paryż, fot. A. Skrabek
niami, przez co histeria pozostawała chorobą nieprzeniknioną, której objawem mogło być niemal każde nie-
naturalne zachowanie, począwszy od nadmiernej żarłoczności, poprzez omdlenia, drgawki, ataki kaszlu, ataki
zwierzęcego wycia, wzmożony popęd płciowy, zaburzenia miesiączkowania, katalepsję, skurcze i wiele innych.
Nic zatem dziwnego, że Charcot zapragnął uporządkować ten nozologiczny chaos. Jednak mimo starań, by
traktować histerię jak wszystkie inne znane dotąd choroby, występowanie trudnych do racjonalnego wyjaśnie-
nia i niespotykanych wcześniej symptomów popchnęło Charcota do stosowania niekonwencjonalnych metod
badawczych, takich jak metaloskopia, magnetyzm czy hipnoza. Warto też dodać, że Charcot koncentrował się
na analizie fenomenów towarzyszących histerii, zupełnie nie interesując się sposobami jej leczenia4.
XIX-WIECZNE SZALEŃSTWO HISTERII
Istotną częścią praktyki Charcota były publiczne wykłady, podczas których młode kobiety cierpiące
na histerię prezentowane były lekarzom, a także wszystkim innym zainteresowanym tym niecodziennym
zjawiskiem. Najbardziej spektakularnym objawem tajemniczej choroby były zdumiewająco ekspresyjne
pozy, które przybierały pacjentki podczas trwania ataku. Jeden z takich wykładów, mających miejsce
w paryskiej klinice Salpetriere, która przez wiele lat była przytułkiem dla ubogich i psychicznie chorych,
przedstawił w 1887 r. Andre Brouillet w obrazie Pokaz kliniczny w szpitalu Salpetriere (il. 1), znajdu-
jącym się obecnie w muzeum Uniwersytetu Kartezjusza w Paryżu. Jak można się dowiedzieć z legendy
umieszczonej przy obrazie, stłoczeni w jasnej sali mężczyźni to lekarze, szpitalni fotografowie i uczniowie
Charcota, którzy w skupieniu i z niemałym poruszeniem przypatrują się scenie rozgrywającej się przed
nimi. Obok mistrza, który prawdopodobnie objaśnia jakąś zawiłość histerycznej przypadłości, omdlała
pacjentka, Blanche Wittman, podtrzymywana jest przez ucznia i asystenta Charcota, Józefa Babińskiego.
Blanche, ubrana w białą koszulę luźno opadającą z ramion, odcina się od czarnej grupy męskich postaci;
jej ciało wygina się w tył, odrzucone ręce, wygięte w nienaturalnym geście, zaciskają się w pięści, oczy
i usta są zaciśnięte, a głowa odchylona maksymalnie w stronę pleców. Poza, w jakiej została sportreto-
wana Wittman, poprzedza tak zwany łuk histeryczny - figurę będącą kulminacją ataku. Ten najbardziej
charakterystyczny objaw histerii polegał na wygięciu w łuk całego ciała w taki sposób, że tył głowy i pięty
przylegały do podłoża, a korpus unosił się ku górze. Atak choroby powodował ogromne napięcie mięśni
i usztywnienie ciała, które pozwalało na bezwiedne utrzymywanie się w tej niezwykłej pozie, przeczącej
prawom anatomii i fizyki, nawet przez wiele godzin. W obrazie Brouilleta łuk histeryczny przedstawiony
4 Jakubik, op. cit., s. 78.
ALEKSANDRA SKRABEK
II. 1. Andre Brouillet, Wykład doktora Charcota na temat histerii w szpitalu Salpetriere, 1887,
Muzeum medycyny na Uniwersytecie Kartezjusza, Paryż, fot. A. Skrabek
niami, przez co histeria pozostawała chorobą nieprzeniknioną, której objawem mogło być niemal każde nie-
naturalne zachowanie, począwszy od nadmiernej żarłoczności, poprzez omdlenia, drgawki, ataki kaszlu, ataki
zwierzęcego wycia, wzmożony popęd płciowy, zaburzenia miesiączkowania, katalepsję, skurcze i wiele innych.
Nic zatem dziwnego, że Charcot zapragnął uporządkować ten nozologiczny chaos. Jednak mimo starań, by
traktować histerię jak wszystkie inne znane dotąd choroby, występowanie trudnych do racjonalnego wyjaśnie-
nia i niespotykanych wcześniej symptomów popchnęło Charcota do stosowania niekonwencjonalnych metod
badawczych, takich jak metaloskopia, magnetyzm czy hipnoza. Warto też dodać, że Charcot koncentrował się
na analizie fenomenów towarzyszących histerii, zupełnie nie interesując się sposobami jej leczenia4.
XIX-WIECZNE SZALEŃSTWO HISTERII
Istotną częścią praktyki Charcota były publiczne wykłady, podczas których młode kobiety cierpiące
na histerię prezentowane były lekarzom, a także wszystkim innym zainteresowanym tym niecodziennym
zjawiskiem. Najbardziej spektakularnym objawem tajemniczej choroby były zdumiewająco ekspresyjne
pozy, które przybierały pacjentki podczas trwania ataku. Jeden z takich wykładów, mających miejsce
w paryskiej klinice Salpetriere, która przez wiele lat była przytułkiem dla ubogich i psychicznie chorych,
przedstawił w 1887 r. Andre Brouillet w obrazie Pokaz kliniczny w szpitalu Salpetriere (il. 1), znajdu-
jącym się obecnie w muzeum Uniwersytetu Kartezjusza w Paryżu. Jak można się dowiedzieć z legendy
umieszczonej przy obrazie, stłoczeni w jasnej sali mężczyźni to lekarze, szpitalni fotografowie i uczniowie
Charcota, którzy w skupieniu i z niemałym poruszeniem przypatrują się scenie rozgrywającej się przed
nimi. Obok mistrza, który prawdopodobnie objaśnia jakąś zawiłość histerycznej przypadłości, omdlała
pacjentka, Blanche Wittman, podtrzymywana jest przez ucznia i asystenta Charcota, Józefa Babińskiego.
Blanche, ubrana w białą koszulę luźno opadającą z ramion, odcina się od czarnej grupy męskich postaci;
jej ciało wygina się w tył, odrzucone ręce, wygięte w nienaturalnym geście, zaciskają się w pięści, oczy
i usta są zaciśnięte, a głowa odchylona maksymalnie w stronę pleców. Poza, w jakiej została sportreto-
wana Wittman, poprzedza tak zwany łuk histeryczny - figurę będącą kulminacją ataku. Ten najbardziej
charakterystyczny objaw histerii polegał na wygięciu w łuk całego ciała w taki sposób, że tył głowy i pięty
przylegały do podłoża, a korpus unosił się ku górze. Atak choroby powodował ogromne napięcie mięśni
i usztywnienie ciała, które pozwalało na bezwiedne utrzymywanie się w tej niezwykłej pozie, przeczącej
prawom anatomii i fizyki, nawet przez wiele godzin. W obrazie Brouilleta łuk histeryczny przedstawiony
4 Jakubik, op. cit., s. 78.