DOI article:
Skrabek, Aleksandra: Między ekspresją artystyczną a ekspresją faktu: Jean-Martin Charcot i Aby Warburg wobec ikonografii szaleństwa
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.29589#0117
MIĘDZY EKSPRESJĄ ARTYSTYCZNĄ A EKSPRESJĄ FAKTU...
111
II. 2. Paul Regnard, Katalepsja. Plansza 30, 1879-80, Boumeville
i P. Regnard, Iconographie photographiąue de la Salpetriere,
Harvey Cushing/John Hay Whitney Medical Library.
Historical Library, Yale University, New Haven
http://cushing.med.yale.edu/gsdl/cgi-bin/
library?c=salpetre&a=d&d=DsalpetreSalpetriereDBF
[dostęp z dnia: 14 lipca 2014]
II. 3. Malarz Python, Tańcząca Menada, 330-320,
British Museum, Londyn,
http://en.wikipedia.Org/wiki/Maenad#mediaviewer/
File:Dancing_maenad_Python_BM_VaseF253.jpg
[dostęp z dnia: 13 lipca 2014]
jest na wiszącym na ścianie ponad głowami męskiej widowni rysunku Paula Richera, stanowiącym pendant
dla rozgrywającej się naprzeciwko sceny z udziałem Wittman i Charcota. Poza postaci z rysunku pozwala
na narracyjną antycypację tego, co za chwilę stanie się z Blanche. .
Łuk histeryczny stanowił także punkt zwrotny histerycznego spektaklu - zanim następował, pacjentka
odczuwała niebywałe napięcie nerwowe, tuż po nim natomiast miał miejsce cały szereg ekspresyjnych
póz, których prezentacja kończyła się osłabieniem. Charcot, który wierzył, że atak histeryczny przebiega
u wszystkich chorych w ten sam sposób, uporządkował go w klarowny i regularny system następujących
po sobie faz. Pierwsza z nich, nazywana epileptoidalną, wyzwalana była w wyniku silnego pobudzenia
emocjonalnego i stanowiła zwiastun głównego napadu. Druga, czyli atak właściwy, zwany też fazą wielkich
ruchów, objawiała się głównie krzykiem, bladością i utratą świadomości, a następnie upadkiem, w wyniku
którego następowało zesztywnienie mięśni. W tej właśnie fazie występował łuk histeryczny, zwany też
kolistym. Trzecia faza, o której Charcot mówił: „wszystko tu jest histeryczne”, nazywana halucynacyjną,
klowniczną lub błazeńską, była najbardziej spektakularną częścią ataku. Podczas jej trwania pacjentki
wykonywały zamaszyste ruchy i skręty ciała. Obdarzone przez chorobę silnymi skłonnościami mimetycz-
nymi, teatralnymi gestami odgrywały sceny pełne uczuć i emocji, bez trudu i przekonująco prezentując
cały wachlarz uczuć: fizyczną namiętność, przerażenie, nienawiść czy strach. Ostatnia część, zwana fazą
delirium końcowego, charakteryzowała się spadkiem napięcia, po którym następował płacz lub śmiech5 6.
Dzięki analizie Charcota z dużą dokładnością można określić, że przedstawiona przez Broullieta Blan-
che Wittman znajduje się w drugiej fazie ataku. Podobną pozę przybrała pacjentka sfotografowana przez
Paula Regnarda na jednej z plansz atlasu Iconographie photographiąue de la Salpetriere, zatytułowanej
Katalepsia6 (ił. 2). Stan katalepsji charakteryzuje się zesztywnieniem mięśni połączonym z zastygnięciem
postawy, w tym wypadku w momencie poprzedzającym łuk, dlatego pacjentka wygięła ciało pod karko-
łomnym kątem w tył, a głowę odrzuciła tak gwałtownie, że czepek wcześniej ją okrywający, zwisa teraz
bezwładnie w kierunku ziemi; ręce w pełnym emocji geście złożyła na piersiach. Tę samą figurę uchwycił
także Paul Richer w jednym z rysunków przedstawiających pacjentki szpitala.
Ta konkretna poza, poprzedzająca łuk histeryczny, wykazuje uderzające wprost podobieństwo do przed-
stawień szalejących menad z orszaku Dionizosa, znanych ze sztuki starożytnej. Spośród wielu zachowanych
przedstawień wystarczy wymienić Tańczącą menadę z czerwonofigurowej wazy malarza Pythona (il. 3)
5 Opis ataku histerycznego za E. Tri Hat, Historia histerii, tłum. Z. Podgórska-Klawe, E. Jamrozik, Wrocław-Kraków 1993,
s. 119 i S. Freud, J. Breuer, Studia nad histerią, tłum. R. Reszke, Warszawa 2008, s. 18.
6 G.M. Bourneville, R Regnard, Iconographie photographiąue de la Salpetriere, Paris 1880, plansza XV.
111
II. 2. Paul Regnard, Katalepsja. Plansza 30, 1879-80, Boumeville
i P. Regnard, Iconographie photographiąue de la Salpetriere,
Harvey Cushing/John Hay Whitney Medical Library.
Historical Library, Yale University, New Haven
http://cushing.med.yale.edu/gsdl/cgi-bin/
library?c=salpetre&a=d&d=DsalpetreSalpetriereDBF
[dostęp z dnia: 14 lipca 2014]
II. 3. Malarz Python, Tańcząca Menada, 330-320,
British Museum, Londyn,
http://en.wikipedia.Org/wiki/Maenad#mediaviewer/
File:Dancing_maenad_Python_BM_VaseF253.jpg
[dostęp z dnia: 13 lipca 2014]
jest na wiszącym na ścianie ponad głowami męskiej widowni rysunku Paula Richera, stanowiącym pendant
dla rozgrywającej się naprzeciwko sceny z udziałem Wittman i Charcota. Poza postaci z rysunku pozwala
na narracyjną antycypację tego, co za chwilę stanie się z Blanche. .
Łuk histeryczny stanowił także punkt zwrotny histerycznego spektaklu - zanim następował, pacjentka
odczuwała niebywałe napięcie nerwowe, tuż po nim natomiast miał miejsce cały szereg ekspresyjnych
póz, których prezentacja kończyła się osłabieniem. Charcot, który wierzył, że atak histeryczny przebiega
u wszystkich chorych w ten sam sposób, uporządkował go w klarowny i regularny system następujących
po sobie faz. Pierwsza z nich, nazywana epileptoidalną, wyzwalana była w wyniku silnego pobudzenia
emocjonalnego i stanowiła zwiastun głównego napadu. Druga, czyli atak właściwy, zwany też fazą wielkich
ruchów, objawiała się głównie krzykiem, bladością i utratą świadomości, a następnie upadkiem, w wyniku
którego następowało zesztywnienie mięśni. W tej właśnie fazie występował łuk histeryczny, zwany też
kolistym. Trzecia faza, o której Charcot mówił: „wszystko tu jest histeryczne”, nazywana halucynacyjną,
klowniczną lub błazeńską, była najbardziej spektakularną częścią ataku. Podczas jej trwania pacjentki
wykonywały zamaszyste ruchy i skręty ciała. Obdarzone przez chorobę silnymi skłonnościami mimetycz-
nymi, teatralnymi gestami odgrywały sceny pełne uczuć i emocji, bez trudu i przekonująco prezentując
cały wachlarz uczuć: fizyczną namiętność, przerażenie, nienawiść czy strach. Ostatnia część, zwana fazą
delirium końcowego, charakteryzowała się spadkiem napięcia, po którym następował płacz lub śmiech5 6.
Dzięki analizie Charcota z dużą dokładnością można określić, że przedstawiona przez Broullieta Blan-
che Wittman znajduje się w drugiej fazie ataku. Podobną pozę przybrała pacjentka sfotografowana przez
Paula Regnarda na jednej z plansz atlasu Iconographie photographiąue de la Salpetriere, zatytułowanej
Katalepsia6 (ił. 2). Stan katalepsji charakteryzuje się zesztywnieniem mięśni połączonym z zastygnięciem
postawy, w tym wypadku w momencie poprzedzającym łuk, dlatego pacjentka wygięła ciało pod karko-
łomnym kątem w tył, a głowę odrzuciła tak gwałtownie, że czepek wcześniej ją okrywający, zwisa teraz
bezwładnie w kierunku ziemi; ręce w pełnym emocji geście złożyła na piersiach. Tę samą figurę uchwycił
także Paul Richer w jednym z rysunków przedstawiających pacjentki szpitala.
Ta konkretna poza, poprzedzająca łuk histeryczny, wykazuje uderzające wprost podobieństwo do przed-
stawień szalejących menad z orszaku Dionizosa, znanych ze sztuki starożytnej. Spośród wielu zachowanych
przedstawień wystarczy wymienić Tańczącą menadę z czerwonofigurowej wazy malarza Pythona (il. 3)
5 Opis ataku histerycznego za E. Tri Hat, Historia histerii, tłum. Z. Podgórska-Klawe, E. Jamrozik, Wrocław-Kraków 1993,
s. 119 i S. Freud, J. Breuer, Studia nad histerią, tłum. R. Reszke, Warszawa 2008, s. 18.
6 G.M. Bourneville, R Regnard, Iconographie photographiąue de la Salpetriere, Paris 1880, plansza XV.