DOI Artikel:
Adamski, Jakub: Śląska geneza gotyckiej katedry gnieźnieńskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.29589#0165
ŚLĄSKA GENEZA GOTYCKIEJ KATEDRY GNIEŹNIEŃSKIEJ
159
pogodzić ją z dawniejszymi poglądami Świechowskiego9. Mimo zgłaszanych wątpliwości italianizujący
charakter artykulacji korpusu podkreślał ostatnio również Andrzej Grzybkowski10.
Na marginesie tych wszystkich rozważań niektórzy badacze zauważali jakby mimochodem, że wybrane
rysy architektury katedry, w tym znaczne powierzchnie gładkiej ściany w chórze, ośmioboczne filary nawy
głównej oraz jej lizenowe podziały mają ogólne analogie w czternastowiecznych bazylikach na Śląsku, choć
raczej nie były one w tym przypadku decydujące. Pisali o tym Zachwatowicz* 11 i Skibiński12, a w swych
starszych publikacjach również Kutzner13. Choć badacze ci nie poszli dalej tym tropem, wydaje się, że
jest on trafny i może przynieść doprecyzowanie stylowych i warsztatowych filiacji katedry. Trzeba jednak
zastrzec, że kwestiami rozłącznymi są pochodzenie (czy też wykształcenie) budowniczych świątyni, które
ujawnia się przede wszystkim w detalach architektonicznych, oraz ogólny program przestrzenno-fimkcjo-
nalny katedry i zawarty w nim przekaz ikonograficzny i symboliczny. Ten ostatni bowiem kształtowany
był wyłącznie przez inwestorów, w tym przypadku arcybiskupa i kapitułę metropolitalną, którzy narzucali
architektowi sprecyzowane zadanie budowlane do wykonania, warunkowane czynnikami funkcjonalnymi
i kościelno-politycznymi. To zaś realizowane było przez podległy mistrzowi zespół wykonawców, który
opierał się na znanych mu środkach formalnych i rozwiązaniach konstrukcyjnych. Poniższe rozważania
dotyczyć będą przede wszystkim właśnie tych ostatnich aspektów.
HtSTORIA BUDOWY KATEDRY
Budowa gotyckiej katedry w Gnieźnie zainicjowana została przez arcybiskupa Jarosława zapewne
w 1342 r., tuż po jego wyborze na stolec arcypasterski14. Obejmował tę godność już jako człowiek niemło-
dy, liczył bowiem lat 66. Nie mógł zatem zwlekać z rozpoczęciem tak trudnego i pracochłonnego dzieła,
choć - jak się miało okazać - los umożliwił mu dalekie zaawansowanie prac. Urząd swój pełnił bowiem
aż do 1374 r., zmarł zaś dwa lata później w wieku około lat stu. Już 27 marca 1343 r. papież Klemens VI
wystawił w Awinionie bullę z odpustami za wsparcie budowy, którą arcybiskup Jarosław reedificari cepit
sollempniter novis muris et opere sumptuoso15. Wyznacza to zatem terminus antę qnem dla początku budowy.
Z 26 marca 1350 r. pochodzi pierwsza informacja o erygowaniu przez Skotnickiego ołtarza w katedrze, być
może w częściowo gotowym już obejściu, choć jego lokalizacja nie wynika z treści dokumentu16.
W 1357 r. chór musiał być wciąż w budowie, gdyż w ogłoszonych 8 stycznia tego roku postanowie-
niach synodu metropolii gnieźnieńskiej w Kaliszu zawarto zapis o przeznaczeniu połowy pierwszorocznych
dochodów z wakujących dóbr kapituły katedralnej na potrzeby fabricae ecclesie, tak długo, donec cho-
rus ecclesie in muris plenarie sit perfectusxl. Użyte sformułowane o pełnym ukończeniu murów zdaje się
sugerować, że trwały wówczas prace przy górnych partiach ścian nawy głównej. Z 1359 r. znane są też
wzmianki o środkach na budowę katedry, przekazanych przez opata i konwent klasztoru cystersów w Bysze-
wie. W dokumencie arcybiskupa z 28 sierpnia tego roku mowa jest o 60 grzywnach groszy, asygnowanych
przez opata Jana fabryce kościoła gnieźnieńskiego, któremu ze względu na starość groziła ruina {ecclesia
nostra Gneznensis vetustate consumpta ruinam minaretur)l8. Skoro od 17 lat wznoszono już nowy chór,
posadowiony w większości poza zarysem katedry romańskiej, to dokument ten wydaje się potwierdzać, że
w tym czasie poważnie planowano już całkowitą rozbiórkę starej świątyni i rozpoczęcie budowy nowego
9 Kowalski, op. cit., s. 68-74.
10 Grzybkowski, op. cit., s. 146-148.
11 Zachwatowicz, Architektura katedry..., s. 51, 57.
12 S. Skibiński, Architektura gotycka w Wielkopolsce - między Śląskiem a Pomorzem (od XIII do początków XV wieku),
„Rocznik Leszczyński”, 9, 1989, s. 190; idem, Polskie katedry..., s. 129-130.
13 Kutzner, Architektura..., s. 382-383.
14 Poza ramy niniejszego artykułu wykracza podjęcie kwestii ewentualnego rozpoczęcia prac przy chórze katedry jeszcze za
czasów Przemyśla II (zm. 1296), którą na podstawie badań archeologicznych przedstawił Tomasz Janiak. Nie ulega bowiem wątpliwości,
że mury naziemne gotyckiego kościoła realizowane były najwcześniej dopiero od 1342 r., a sam układ przestrzenny budowli, określony
w rzucie, nie wchodzi w zakres niniejszych rozważań. Zob. T. Janiak, Początek gotyckiej przebudowy prezbiterium katedry w Gnieźnie
w świetle danych archeologicznych, „Architektura. Czasopismo Techniczne”, 108, 2011, z. 23, s. 381-403.
15 Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 2, Poznań 1878, nr 1212, s. 544.
16 Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 3, Poznań 1879, nr 1293, s. 1-2.
17 Ibidem, nr 1349, s. 63-64.
18 Ibidem, nr 1406, s. 135. O zapisie opata byszewskiego mówią też dokumenty: nr 1408, s. 137; nr 1445, s. 174.
159
pogodzić ją z dawniejszymi poglądami Świechowskiego9. Mimo zgłaszanych wątpliwości italianizujący
charakter artykulacji korpusu podkreślał ostatnio również Andrzej Grzybkowski10.
Na marginesie tych wszystkich rozważań niektórzy badacze zauważali jakby mimochodem, że wybrane
rysy architektury katedry, w tym znaczne powierzchnie gładkiej ściany w chórze, ośmioboczne filary nawy
głównej oraz jej lizenowe podziały mają ogólne analogie w czternastowiecznych bazylikach na Śląsku, choć
raczej nie były one w tym przypadku decydujące. Pisali o tym Zachwatowicz* 11 i Skibiński12, a w swych
starszych publikacjach również Kutzner13. Choć badacze ci nie poszli dalej tym tropem, wydaje się, że
jest on trafny i może przynieść doprecyzowanie stylowych i warsztatowych filiacji katedry. Trzeba jednak
zastrzec, że kwestiami rozłącznymi są pochodzenie (czy też wykształcenie) budowniczych świątyni, które
ujawnia się przede wszystkim w detalach architektonicznych, oraz ogólny program przestrzenno-fimkcjo-
nalny katedry i zawarty w nim przekaz ikonograficzny i symboliczny. Ten ostatni bowiem kształtowany
był wyłącznie przez inwestorów, w tym przypadku arcybiskupa i kapitułę metropolitalną, którzy narzucali
architektowi sprecyzowane zadanie budowlane do wykonania, warunkowane czynnikami funkcjonalnymi
i kościelno-politycznymi. To zaś realizowane było przez podległy mistrzowi zespół wykonawców, który
opierał się na znanych mu środkach formalnych i rozwiązaniach konstrukcyjnych. Poniższe rozważania
dotyczyć będą przede wszystkim właśnie tych ostatnich aspektów.
HtSTORIA BUDOWY KATEDRY
Budowa gotyckiej katedry w Gnieźnie zainicjowana została przez arcybiskupa Jarosława zapewne
w 1342 r., tuż po jego wyborze na stolec arcypasterski14. Obejmował tę godność już jako człowiek niemło-
dy, liczył bowiem lat 66. Nie mógł zatem zwlekać z rozpoczęciem tak trudnego i pracochłonnego dzieła,
choć - jak się miało okazać - los umożliwił mu dalekie zaawansowanie prac. Urząd swój pełnił bowiem
aż do 1374 r., zmarł zaś dwa lata później w wieku około lat stu. Już 27 marca 1343 r. papież Klemens VI
wystawił w Awinionie bullę z odpustami za wsparcie budowy, którą arcybiskup Jarosław reedificari cepit
sollempniter novis muris et opere sumptuoso15. Wyznacza to zatem terminus antę qnem dla początku budowy.
Z 26 marca 1350 r. pochodzi pierwsza informacja o erygowaniu przez Skotnickiego ołtarza w katedrze, być
może w częściowo gotowym już obejściu, choć jego lokalizacja nie wynika z treści dokumentu16.
W 1357 r. chór musiał być wciąż w budowie, gdyż w ogłoszonych 8 stycznia tego roku postanowie-
niach synodu metropolii gnieźnieńskiej w Kaliszu zawarto zapis o przeznaczeniu połowy pierwszorocznych
dochodów z wakujących dóbr kapituły katedralnej na potrzeby fabricae ecclesie, tak długo, donec cho-
rus ecclesie in muris plenarie sit perfectusxl. Użyte sformułowane o pełnym ukończeniu murów zdaje się
sugerować, że trwały wówczas prace przy górnych partiach ścian nawy głównej. Z 1359 r. znane są też
wzmianki o środkach na budowę katedry, przekazanych przez opata i konwent klasztoru cystersów w Bysze-
wie. W dokumencie arcybiskupa z 28 sierpnia tego roku mowa jest o 60 grzywnach groszy, asygnowanych
przez opata Jana fabryce kościoła gnieźnieńskiego, któremu ze względu na starość groziła ruina {ecclesia
nostra Gneznensis vetustate consumpta ruinam minaretur)l8. Skoro od 17 lat wznoszono już nowy chór,
posadowiony w większości poza zarysem katedry romańskiej, to dokument ten wydaje się potwierdzać, że
w tym czasie poważnie planowano już całkowitą rozbiórkę starej świątyni i rozpoczęcie budowy nowego
9 Kowalski, op. cit., s. 68-74.
10 Grzybkowski, op. cit., s. 146-148.
11 Zachwatowicz, Architektura katedry..., s. 51, 57.
12 S. Skibiński, Architektura gotycka w Wielkopolsce - między Śląskiem a Pomorzem (od XIII do początków XV wieku),
„Rocznik Leszczyński”, 9, 1989, s. 190; idem, Polskie katedry..., s. 129-130.
13 Kutzner, Architektura..., s. 382-383.
14 Poza ramy niniejszego artykułu wykracza podjęcie kwestii ewentualnego rozpoczęcia prac przy chórze katedry jeszcze za
czasów Przemyśla II (zm. 1296), którą na podstawie badań archeologicznych przedstawił Tomasz Janiak. Nie ulega bowiem wątpliwości,
że mury naziemne gotyckiego kościoła realizowane były najwcześniej dopiero od 1342 r., a sam układ przestrzenny budowli, określony
w rzucie, nie wchodzi w zakres niniejszych rozważań. Zob. T. Janiak, Początek gotyckiej przebudowy prezbiterium katedry w Gnieźnie
w świetle danych archeologicznych, „Architektura. Czasopismo Techniczne”, 108, 2011, z. 23, s. 381-403.
15 Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 2, Poznań 1878, nr 1212, s. 544.
16 Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 3, Poznań 1879, nr 1293, s. 1-2.
17 Ibidem, nr 1349, s. 63-64.
18 Ibidem, nr 1406, s. 135. O zapisie opata byszewskiego mówią też dokumenty: nr 1408, s. 137; nr 1445, s. 174.