DOI Artikel:
Adamski, Jakub: Śląska geneza gotyckiej katedry gnieźnieńskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.29589#0166
160
JAKUB ADAMSKI
korpusu. Z lat 1358, 1359, 1360 i 1363 pochodzą z kolei informacje o kaplicach funkcjonujących przy
chórze, a fundowanych między innymi przez króla Kazimierza Wielkiego i arcybiskupa Jarosława19. Nasu-
wa się więc wniosek, że wznoszenie korpusu zainicjowano już na przełomie lat 50. i 60. XIV w.20 O jego
ukończeniu (w zasadniczym zrębie) źródła mówią jedynie pośrednio. O następcy Bogorii Skotnickiego, Janie
II Suchywilku, Janko z Czarnkowa zapisał, że ten: ecclesiam Gneznensem cooperuit et testudinavit corpus
ipsius ecclesiae et extremitatem unam, et nonaginta sexagenas ad perficiendum tecturam et testudinem, quas
imperfecte relinąuerat, ecclesiae predicate dimisit21. Poświadcza to, że przed śmiercią arcybiskupa w 1382 r.
trwały już zaawansowane prace przy zadaszeniu i przesklepianiu korpusu, czego jednak nie udało się za
jego życia ukończyć. Stało też zapewne przesklepione przyziemie wieży północnej, z którą można chyba
utożsamić wzmiankowaną extremitas una22. Stosunkowo nieduża suma 90 kop groszy, zapisana fabryce
przez skądinąd negatywnie ocenianego przez współczesnych Suchywilka, może świadczyć o niewielkim
już zakresie prac, pozostałych do ukończenia korpusu. Dzieło to zapewne przypadło w udziale zmarłemu
w 1388 r. arcybiskupowi Bodzancie23, który gwarantował wciąż niewielkie zapisy pro struć tura ecclesie24.
W kolejnym stuleciu pojawiają się informacje już tylko o pracach przy wieży północnej oraz o drobnych
robotach budowlanych i naprawczych, głównie przy kaplicach, kruchtach i innych aneksach25.
KWESTIA REGOTYZACJI PO 1945 ROKU
Przed przystąpieniem do właściwej analizy architektury katedry należy poruszyć kwestię jej powojennej
regotyzacji. W wyniku pożaru w 1945 r., spowodowanego sowieckim pociskiem artyleryjskim, zniszczone
zostały wszystkie dachy kościoła i sklepienie przęsła międzywieżowego. Decyzja o przywróceniu form
gotyckich, podjęta przez kardynała Stefana Wyszyńskiego, oznaczała usunięcie artykulacji pilastrowej
z XVIII w., pod którą skrywały się jednak stosunkowo dobrze zachowane elementy średniowieczne. Jak
wynika z informacji opublikowanych przez Aleksandra Holasa, kierującego badaniami architektoniczny-
mi kościoła, odsłonięte spod ceglanej obudowy kamienne filary i arkady chóru nie wykazały żadnych
zniszczeń. Odkryto relikty służek i nasady żeber, a także odciski pierwotnego sklepienia nawy głównej,
które zostało na tej podstawie zrekonstruowane. W oryginalnej postaci zachowały się sklepienia ambitu
i naw bocznych korpusu. W nawie głównej pod nowożytną okładziną w zadowalającej formie przetrwał
południowy ciąg arkad międzynawowych z reliktami lizen, na podstawie którego zrekonstruowano gorzej
zachowane arkady północne. Portale w kruchtach korpusu, choć w wielu miejscach obtłuczone, przetrwały
pod obudową w całości26. Rekonstrukcji poddane zostały również maswerki, odtworzone na podstawie
reliktów zachowanych na poddaszach, luźnych elementów lapidaryjnych oraz ikonografii (zwłaszcza cenny
okazał się tu rysunek inwentaryzacyjny katedry z 1760)27. Stosunkowo dobry stopień zachowania wszyst-
kich reliktów pierwotnej artykulacji oraz niebudząca wątpliwości poprawność jej powojennej rekonstrukcji
pozwalają na pewną analizę architektury gotyckiej katedry gnieźnieńskiej28.
19 Ibidem, nr 1387, s. 114-115; nr 1388, s. 115-116; nr 1405, s. 134; nr 1429, s. 160; nr 1499, s. 227.
20 Podobnego zdania byli również: Skibiński, Polskie katedry..., s. 128; Kowalski, op. cit., s. 63; Grzybkowski,
op. cit., s. 148. Początek budowy korpusu około 1370 r. zakładali z kolei: Zachwatowicz, Historia budowy..., s. 41, 52; Kutzner,
Architektura..., s. 379; Machowski, Włodarek, Gniezno. Kościół katedralny..., s. 83-84.
21 Cyt. za Joannis de Czarnków Chronicon Polonorum, [w:] Monumenta Poloniae Historica. Pomiki Dziejowe Polski, t. 2, wyd.
A. Bielowski, Lwów 1872, s. 715.
22 Tego samego zdania był: Zachwatowicz, Historia budowy..., s. 41. Z kolei Jacek Kowalski sformułowanie to przełożył
jako „jedno skrzydło”, co w tym kontekście oznaczałoby nawę boczną. Por. Kowalski, op. cit., s. 63. Nie jest to wykluczone, choć
słowo extremitas oznacza dosłownie „najdalszy kraniec”, „granicę”, co chyba lepiej pasuje do stojącej tuż przy zachodniej skarpie
wzgórza wieży północnej, która jako jedyna została ukończona w okresie średniowiecza.
23 W cytowanej wyżej literaturze data śmierci Bodzanty podawana jest za Długoszem i drugim Katalogiem Arcybiskupów jako
1389 r. O prawidłowej dacie śmierci zob. J. Korytkowski, Arcybiskupi gnieźnieńscy. Prymasowie i metropolici polscy od roku 1000
aż do roku 1821 czyli do połączenia arcybiskupstwa gnieźnieńskiego z biskupstwem poznańskim, t. 1, Poznań 1888, s. 714—715.
24 Kodeks dyplomatyczny..., t. 3, nr 1814, s. 539.
25 Zachwatowicz, Historia budowy..., s. 42^14.
26 Por. rysunki inwentaryzacyjne odsłoniętych portali w: Katedra gnieźnieńska..., tabl. XXXIII, XXXV.
27 A. Holas, Prace przy odbudowie i regotyzacji Katedry Gnieźnieńskiej w latach 1942-1965, [w:] Katedra gnieźnieńska...,
s. 172-183.
28 Biorąc pod uwagę przytoczone w stanie badań powojenne opinie o architekturze katedry, można mieć pewność, że rekon-
struktorzy kościoła nie brali pod uwagę śląskiej genezy wielu rozwiązań szczegółowych. Dlatego też nie zachodzi obawa, że w trakcie
JAKUB ADAMSKI
korpusu. Z lat 1358, 1359, 1360 i 1363 pochodzą z kolei informacje o kaplicach funkcjonujących przy
chórze, a fundowanych między innymi przez króla Kazimierza Wielkiego i arcybiskupa Jarosława19. Nasu-
wa się więc wniosek, że wznoszenie korpusu zainicjowano już na przełomie lat 50. i 60. XIV w.20 O jego
ukończeniu (w zasadniczym zrębie) źródła mówią jedynie pośrednio. O następcy Bogorii Skotnickiego, Janie
II Suchywilku, Janko z Czarnkowa zapisał, że ten: ecclesiam Gneznensem cooperuit et testudinavit corpus
ipsius ecclesiae et extremitatem unam, et nonaginta sexagenas ad perficiendum tecturam et testudinem, quas
imperfecte relinąuerat, ecclesiae predicate dimisit21. Poświadcza to, że przed śmiercią arcybiskupa w 1382 r.
trwały już zaawansowane prace przy zadaszeniu i przesklepianiu korpusu, czego jednak nie udało się za
jego życia ukończyć. Stało też zapewne przesklepione przyziemie wieży północnej, z którą można chyba
utożsamić wzmiankowaną extremitas una22. Stosunkowo nieduża suma 90 kop groszy, zapisana fabryce
przez skądinąd negatywnie ocenianego przez współczesnych Suchywilka, może świadczyć o niewielkim
już zakresie prac, pozostałych do ukończenia korpusu. Dzieło to zapewne przypadło w udziale zmarłemu
w 1388 r. arcybiskupowi Bodzancie23, który gwarantował wciąż niewielkie zapisy pro struć tura ecclesie24.
W kolejnym stuleciu pojawiają się informacje już tylko o pracach przy wieży północnej oraz o drobnych
robotach budowlanych i naprawczych, głównie przy kaplicach, kruchtach i innych aneksach25.
KWESTIA REGOTYZACJI PO 1945 ROKU
Przed przystąpieniem do właściwej analizy architektury katedry należy poruszyć kwestię jej powojennej
regotyzacji. W wyniku pożaru w 1945 r., spowodowanego sowieckim pociskiem artyleryjskim, zniszczone
zostały wszystkie dachy kościoła i sklepienie przęsła międzywieżowego. Decyzja o przywróceniu form
gotyckich, podjęta przez kardynała Stefana Wyszyńskiego, oznaczała usunięcie artykulacji pilastrowej
z XVIII w., pod którą skrywały się jednak stosunkowo dobrze zachowane elementy średniowieczne. Jak
wynika z informacji opublikowanych przez Aleksandra Holasa, kierującego badaniami architektoniczny-
mi kościoła, odsłonięte spod ceglanej obudowy kamienne filary i arkady chóru nie wykazały żadnych
zniszczeń. Odkryto relikty służek i nasady żeber, a także odciski pierwotnego sklepienia nawy głównej,
które zostało na tej podstawie zrekonstruowane. W oryginalnej postaci zachowały się sklepienia ambitu
i naw bocznych korpusu. W nawie głównej pod nowożytną okładziną w zadowalającej formie przetrwał
południowy ciąg arkad międzynawowych z reliktami lizen, na podstawie którego zrekonstruowano gorzej
zachowane arkady północne. Portale w kruchtach korpusu, choć w wielu miejscach obtłuczone, przetrwały
pod obudową w całości26. Rekonstrukcji poddane zostały również maswerki, odtworzone na podstawie
reliktów zachowanych na poddaszach, luźnych elementów lapidaryjnych oraz ikonografii (zwłaszcza cenny
okazał się tu rysunek inwentaryzacyjny katedry z 1760)27. Stosunkowo dobry stopień zachowania wszyst-
kich reliktów pierwotnej artykulacji oraz niebudząca wątpliwości poprawność jej powojennej rekonstrukcji
pozwalają na pewną analizę architektury gotyckiej katedry gnieźnieńskiej28.
19 Ibidem, nr 1387, s. 114-115; nr 1388, s. 115-116; nr 1405, s. 134; nr 1429, s. 160; nr 1499, s. 227.
20 Podobnego zdania byli również: Skibiński, Polskie katedry..., s. 128; Kowalski, op. cit., s. 63; Grzybkowski,
op. cit., s. 148. Początek budowy korpusu około 1370 r. zakładali z kolei: Zachwatowicz, Historia budowy..., s. 41, 52; Kutzner,
Architektura..., s. 379; Machowski, Włodarek, Gniezno. Kościół katedralny..., s. 83-84.
21 Cyt. za Joannis de Czarnków Chronicon Polonorum, [w:] Monumenta Poloniae Historica. Pomiki Dziejowe Polski, t. 2, wyd.
A. Bielowski, Lwów 1872, s. 715.
22 Tego samego zdania był: Zachwatowicz, Historia budowy..., s. 41. Z kolei Jacek Kowalski sformułowanie to przełożył
jako „jedno skrzydło”, co w tym kontekście oznaczałoby nawę boczną. Por. Kowalski, op. cit., s. 63. Nie jest to wykluczone, choć
słowo extremitas oznacza dosłownie „najdalszy kraniec”, „granicę”, co chyba lepiej pasuje do stojącej tuż przy zachodniej skarpie
wzgórza wieży północnej, która jako jedyna została ukończona w okresie średniowiecza.
23 W cytowanej wyżej literaturze data śmierci Bodzanty podawana jest za Długoszem i drugim Katalogiem Arcybiskupów jako
1389 r. O prawidłowej dacie śmierci zob. J. Korytkowski, Arcybiskupi gnieźnieńscy. Prymasowie i metropolici polscy od roku 1000
aż do roku 1821 czyli do połączenia arcybiskupstwa gnieźnieńskiego z biskupstwem poznańskim, t. 1, Poznań 1888, s. 714—715.
24 Kodeks dyplomatyczny..., t. 3, nr 1814, s. 539.
25 Zachwatowicz, Historia budowy..., s. 42^14.
26 Por. rysunki inwentaryzacyjne odsłoniętych portali w: Katedra gnieźnieńska..., tabl. XXXIII, XXXV.
27 A. Holas, Prace przy odbudowie i regotyzacji Katedry Gnieźnieńskiej w latach 1942-1965, [w:] Katedra gnieźnieńska...,
s. 172-183.
28 Biorąc pod uwagę przytoczone w stanie badań powojenne opinie o architekturze katedry, można mieć pewność, że rekon-
struktorzy kościoła nie brali pod uwagę śląskiej genezy wielu rozwiązań szczegółowych. Dlatego też nie zachodzi obawa, że w trakcie