DOI Artikel:
Ratajczak, Tomasz: Wieże mieszkalne na zamku wawelskim: badania nad chronologią gotyckiej architektury rezydencji królewskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.29589#0184
178
TOMASZ RATAJCZAK
dzieje średniowiecznej architektury zamku królewskiego na Wawelu zostały już dość dobrze poznane,
przynamniej w tym zakresie, w którym umożliwiają to źródła materialne i pisane, a jedyne, co pozostało
kolejnym pokoleniom badaczy, to zaledwie skromne uzupełnienia stanu wiedzy, drobne glosy na margine-
sie wcześniejszych ustaleń. Jest to jednak błędne wrażenie i choć pewnych luk w stanie wiedzy na temat
średniowiecznego Wawelu zapewne nigdy nie uda nam się wypełnić, to z drugiej strony rekonstruowane
obecnie dzieje budowy królewskiego zamku wymagają przynajmniej częściowej korekty.
Wyniki badań archeologiczno-architektonicznych prowadzonych na zamku wawelskim w pierwszych dzie-
sięcioleciach po odzyskaniu z rąk austriackich podsumował Adolf Szyszko-Bohusz, który zaproponował rekon-
strukcję książęcej i królewskiej rezydencji krakowskiej w różnych okresach jej funkcjonowania, od początku
XI w. do schyłku średniowiecza4. Poparte szczegółowymi planami i efektownymi rysunkami rekonstrukcje,
opracowane przez kierownika odnowienia zamku wawelskiego, przez długi czas były obowiązującą wykładnią
wiedzy na temat średniowiecznej architektury królewskiej siedziby w Krakowie oraz głównym punktem odnie-
sienia dla badaczy, którzy obecnie dokonują poważnych korekt tego obrazu. Dzięki badaniom archeologiczno-
architektonicznym prowadzonym w ciągu ostatnich trzydziestu lat oraz weryfikacji wcześniejszych dokumentacji
Zbigniew Pianowski i Janusz Firlet zaproponowali nową rekonstrukcję średniowiecznych przekształceń zamku
na Wawelu, w wielu fragmentach znacząco różniącą się od ustaleń Szyszko-Bohusza5.
Szczegółowa analiza stanu badań średniowiecznego zamku na Wawelu to temat na osobne opracowanie.
W krótkim artykule skoncentrujemy się jedynie na tych gotyckich fragmentach zamkowej zabudowy, które
w dotychczasowych badaniach wzbudzały najwięcej kontrowersji, a zarazem są jednymi z najlepiej zacho-
wanych pozostałości średniowiecznej architektury Wawelu. Składa się na nie zespół budowli wtopionych
w północno-wschodnią część późniejszej, nowożytnej rezydencji, czyli tak zwane wczesnogotyckie palatium
z czworobocznym aneksem, mającym według większości badaczy formę wieży, przez Szyszko-Bohusza
określonej mianem Łokietkowej, zajmujące wschodnią część północnego skrzydła zamku, wraz z przy-
legającą do południowo-wschodniego narożnika owego aneksu Wieżą Duńską z wydłużonym pawilonem
nadwieszonym na wysokim, arkadowym podmurowaniu, od XVII w. określanym mianem Kurzej Stopki
(il. 1). Szyszko-Bohusz upatrywał w tym rejonie zalążek późniejszego murowanego zamku, ale rekonstru-
owana przez niego forma niewielkiego tak zwanego romańskiego zameczku nie utrzymała się w świetle
późniejszych badań archeologicznych6. Obecnie, w ślad za ustaleniami Pianowskiego i Firleta, przyjmuje
się, że tak zwane palatium wczesnogotyckie powstało prawdopodobnie u schyłku XIII w. z inicjatywy
ostatnich krakowskich książąt dzielnicowych7. Mniej więcej na ten okres datuje się również aneks, łączący
palatium z wcześniejszym romańskim stołpem, czyli wieżą ostatecznej obrony posadowioną na wałach
grodu wawelskiego i hipotetycznie, ale dość przekonująco datowaną na podstawie techniki wykonania
murów na XII stulecie. W kolejnej fazie rozbudowy gotyckiego zamku wawelskiego miał on uzyskać
murowane umocnienia łączone z działalnością króla Wacława II Przemyślidy, natomiast w pierwszych latach
krakowskich rządów Władysława Łokietka powstać miała poprzedniczka późniejszej Wieży Duńskiej, na
którą jej odkrywcy przenieśli określenie wieży Łokietkowej8. Ukończenie zasadniczego etapu gotyckiej
przebudowy krakowska rezydencja królewska zawdzięcza w zgodnej opinii badaczy imponującemu zaanga-
żowaniu Kazimierza Wielkiego, a na czasy jego następców z dynastii Andegawenów i Jagiellonów datuje
się budowę wspomnianej wcześniej Wieży Duńskiej, wież Senatorskiej i Sandomierskiej oraz przedmurza
zamku górnego i fortyfikacji zamku dolnego, otaczających rozległy teren wzgórza wawelskiego9.
4 A. Szyszko-Bohusz, Wawel średniowieczny, „Rocznik Krakowski”, 23, 1932, s. 17-46.
5 J. Firlet, Z. Pianowski, Przemiany architektury rezydencji monarszej oraz katedry na Wawelu w świetle nowych badań,
„Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 44, 2000, s. 207-237 (tam starsza literatura). Por. także nowe ważne opracowanie tych badaczy:
J. Firlet, Z. Pianowski, „Turris antiąua fracta”. Problem tzw. wieży Łokietkowej na Wawelu, „Archeologia Historica Polona”, 15,
2005, s. 139-147.
6 S zy s z k o-B o h u s z, op. cit., s. 19-24.
7 Firlet, Pianowski, Przemiany architektury rezydencji..., s. 215-216; Z. Pianowski, „Palatium album”. Wczesnogo-
tycka rezydencja książęca na Wawelu, [w:] Monumenta conservanda sunt. Księga ofiarowana profesorowi Edmundowi Małachowiczowi
w siedemdziesiątą piątą rocznicę urodzin, Wrocław 2001, s. 80-85.
8 Firlet, Pianowski, „ Turris antiąua fracta”..., s. 139-147. Z tymi ustaleniami zgadza się także większość badaczy nowo-
żytnej przebudowy zamku wawelskiego, por. przyp. 1. Por. także P. L a s e k, Turris fortissimo nomen Domini. Murowane wieże mieszkalne
w Królestwie Polskim od 1300 r. do połowy XVI w., Warszawa 2013, s. 73-75, 88-89.
9 Firlet, Pianowski, Przemiany architektury rezydencji..., s. 217-225. Por. także T. Ol szacki. Rezydencje królewskie
prowincji małopolskiej w XIV wieku - możliwości interpretacji, [w:] II Forum Architecturae Poloniae Medievalis, Kraków 2009, red.
K. Stała, „Czasopismo Techniczne”, 7-A, 2011, z. 23, s. 254-258.
TOMASZ RATAJCZAK
dzieje średniowiecznej architektury zamku królewskiego na Wawelu zostały już dość dobrze poznane,
przynamniej w tym zakresie, w którym umożliwiają to źródła materialne i pisane, a jedyne, co pozostało
kolejnym pokoleniom badaczy, to zaledwie skromne uzupełnienia stanu wiedzy, drobne glosy na margine-
sie wcześniejszych ustaleń. Jest to jednak błędne wrażenie i choć pewnych luk w stanie wiedzy na temat
średniowiecznego Wawelu zapewne nigdy nie uda nam się wypełnić, to z drugiej strony rekonstruowane
obecnie dzieje budowy królewskiego zamku wymagają przynajmniej częściowej korekty.
Wyniki badań archeologiczno-architektonicznych prowadzonych na zamku wawelskim w pierwszych dzie-
sięcioleciach po odzyskaniu z rąk austriackich podsumował Adolf Szyszko-Bohusz, który zaproponował rekon-
strukcję książęcej i królewskiej rezydencji krakowskiej w różnych okresach jej funkcjonowania, od początku
XI w. do schyłku średniowiecza4. Poparte szczegółowymi planami i efektownymi rysunkami rekonstrukcje,
opracowane przez kierownika odnowienia zamku wawelskiego, przez długi czas były obowiązującą wykładnią
wiedzy na temat średniowiecznej architektury królewskiej siedziby w Krakowie oraz głównym punktem odnie-
sienia dla badaczy, którzy obecnie dokonują poważnych korekt tego obrazu. Dzięki badaniom archeologiczno-
architektonicznym prowadzonym w ciągu ostatnich trzydziestu lat oraz weryfikacji wcześniejszych dokumentacji
Zbigniew Pianowski i Janusz Firlet zaproponowali nową rekonstrukcję średniowiecznych przekształceń zamku
na Wawelu, w wielu fragmentach znacząco różniącą się od ustaleń Szyszko-Bohusza5.
Szczegółowa analiza stanu badań średniowiecznego zamku na Wawelu to temat na osobne opracowanie.
W krótkim artykule skoncentrujemy się jedynie na tych gotyckich fragmentach zamkowej zabudowy, które
w dotychczasowych badaniach wzbudzały najwięcej kontrowersji, a zarazem są jednymi z najlepiej zacho-
wanych pozostałości średniowiecznej architektury Wawelu. Składa się na nie zespół budowli wtopionych
w północno-wschodnią część późniejszej, nowożytnej rezydencji, czyli tak zwane wczesnogotyckie palatium
z czworobocznym aneksem, mającym według większości badaczy formę wieży, przez Szyszko-Bohusza
określonej mianem Łokietkowej, zajmujące wschodnią część północnego skrzydła zamku, wraz z przy-
legającą do południowo-wschodniego narożnika owego aneksu Wieżą Duńską z wydłużonym pawilonem
nadwieszonym na wysokim, arkadowym podmurowaniu, od XVII w. określanym mianem Kurzej Stopki
(il. 1). Szyszko-Bohusz upatrywał w tym rejonie zalążek późniejszego murowanego zamku, ale rekonstru-
owana przez niego forma niewielkiego tak zwanego romańskiego zameczku nie utrzymała się w świetle
późniejszych badań archeologicznych6. Obecnie, w ślad za ustaleniami Pianowskiego i Firleta, przyjmuje
się, że tak zwane palatium wczesnogotyckie powstało prawdopodobnie u schyłku XIII w. z inicjatywy
ostatnich krakowskich książąt dzielnicowych7. Mniej więcej na ten okres datuje się również aneks, łączący
palatium z wcześniejszym romańskim stołpem, czyli wieżą ostatecznej obrony posadowioną na wałach
grodu wawelskiego i hipotetycznie, ale dość przekonująco datowaną na podstawie techniki wykonania
murów na XII stulecie. W kolejnej fazie rozbudowy gotyckiego zamku wawelskiego miał on uzyskać
murowane umocnienia łączone z działalnością króla Wacława II Przemyślidy, natomiast w pierwszych latach
krakowskich rządów Władysława Łokietka powstać miała poprzedniczka późniejszej Wieży Duńskiej, na
którą jej odkrywcy przenieśli określenie wieży Łokietkowej8. Ukończenie zasadniczego etapu gotyckiej
przebudowy krakowska rezydencja królewska zawdzięcza w zgodnej opinii badaczy imponującemu zaanga-
żowaniu Kazimierza Wielkiego, a na czasy jego następców z dynastii Andegawenów i Jagiellonów datuje
się budowę wspomnianej wcześniej Wieży Duńskiej, wież Senatorskiej i Sandomierskiej oraz przedmurza
zamku górnego i fortyfikacji zamku dolnego, otaczających rozległy teren wzgórza wawelskiego9.
4 A. Szyszko-Bohusz, Wawel średniowieczny, „Rocznik Krakowski”, 23, 1932, s. 17-46.
5 J. Firlet, Z. Pianowski, Przemiany architektury rezydencji monarszej oraz katedry na Wawelu w świetle nowych badań,
„Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 44, 2000, s. 207-237 (tam starsza literatura). Por. także nowe ważne opracowanie tych badaczy:
J. Firlet, Z. Pianowski, „Turris antiąua fracta”. Problem tzw. wieży Łokietkowej na Wawelu, „Archeologia Historica Polona”, 15,
2005, s. 139-147.
6 S zy s z k o-B o h u s z, op. cit., s. 19-24.
7 Firlet, Pianowski, Przemiany architektury rezydencji..., s. 215-216; Z. Pianowski, „Palatium album”. Wczesnogo-
tycka rezydencja książęca na Wawelu, [w:] Monumenta conservanda sunt. Księga ofiarowana profesorowi Edmundowi Małachowiczowi
w siedemdziesiątą piątą rocznicę urodzin, Wrocław 2001, s. 80-85.
8 Firlet, Pianowski, „ Turris antiąua fracta”..., s. 139-147. Z tymi ustaleniami zgadza się także większość badaczy nowo-
żytnej przebudowy zamku wawelskiego, por. przyp. 1. Por. także P. L a s e k, Turris fortissimo nomen Domini. Murowane wieże mieszkalne
w Królestwie Polskim od 1300 r. do połowy XVI w., Warszawa 2013, s. 73-75, 88-89.
9 Firlet, Pianowski, Przemiany architektury rezydencji..., s. 217-225. Por. także T. Ol szacki. Rezydencje królewskie
prowincji małopolskiej w XIV wieku - możliwości interpretacji, [w:] II Forum Architecturae Poloniae Medievalis, Kraków 2009, red.
K. Stała, „Czasopismo Techniczne”, 7-A, 2011, z. 23, s. 254-258.