DOI Artikel:
Němec, Richard: Planowanie i przebudowa „Nowego Niemieckiego Wschodu”. Generalne Gubernatorstwo: Warszawa (1939 – 1945)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.45167#0183
182
RICHARD NÈMEC
eksponował rząd Gubernatorstwa. Pod tym względem sytuacja nie różniła się zatem od tej w innych
częściach terytoriów zarządzanych przez Niemcy. Na podstawie przedstawionych okoliczności można co
najwyżej zakwestionować rzeczywiste znaczenie owych planów89.
UWAGI KOŃCOWE:
BADANIA PRZESTRZENNE, PLANOWANIE PRZESTRZENNE CZY URBANISTYKA?
Według Martina Kohlrauscha, w mniejszym stopniu należy doszukiwać się znaczenia efektu praktycz-
nego konkretnych planów dla Warszawy, świadczą one raczej o charakterze bezwzględnego i ostatecznie
nieudanego „Generalnego Planu Wschodniego”. Ideologię rasy i przestrzeni życiowej narodowego socja-
lizmu podczas okupacji Warszawy powiązał Kohlrausch z rozbudową, a różnice w stosunku do innych
miast europejskich naznaczonych nazistowskim terrorem próbował określić jako charakterystyczne dla
takiej polityki90. Już wcześniej Tomasz Szarota pisał o „warszawizacji” w odniesieniu do zaostrzonej
polityki przestrzeni życiowej i okupacyjnej91. Także Baberowski i Doering-Mantueffel traktowali sytuację
w Polsce jako „pole eksperymentalne” nazistowskiej polityki narodowościowej92. Jak podkreślał Diefendorf,
Warszawa, w której duża część nieruchomości należała do właścieli żydowskich istniała tutaj bowiem
największa gmina żydowska w Europie93 może rzeczywiście służyć za przykład metod okupacyjnych
stosowanych przez reżim nazistowski94. Nie można jednak stwierdzić z całą pewnością, ani zakwestiono-
wać tego, czy właśnie w tym wyrażało się znaczenie charakterystycznych dla nazistowskich ideologów
bezwzględnych urbanistycznych zasad osadnictwa ze specyficznym wyrazem formy, którą Gollert określił
w publikacji Warschau unter deutscher Herrschaft pod niemieckim panowaniem), przeznaczonej
dla „publiczności Rzeszy”, jako „czyn kulturalny” („kulturelle Tat”) niemieckiej kolonizacji, mającej na
celu rozszerzenie „przestrzeni życiowej”95.
Pod pewnym względem niniejsza praca, polemizując, rozszerza trwającą już dyskusję o aspekty plano-
wania przestrzennego i urbanistyki, również w kontekście praktyk okupacyjnych narodowych socjalistów.
Nazistowski aparat administracyjny rozpoczął w Polsce irracjonalną, do tej pory niespotykaną, antysłowiań-
ską i antysemicką kampanię zniszczenia, bezprzykładną formę metod okupacyjnych i modernizacyjnych,
które należy rozpatrywać wyłącznie w kontekście radykalnej nazistowskiej polityki przestrzeni życiowej
1 ideologii Generalnego Planu Wschodniego96. Ujmując rzecz ogólnie, plany były ze sobą powiązane na
wielu płaszczyznach administracji. Nawet jeśli nie zawsze były zgodne, zmierzały do wytyczonych celów -
tworzenia nowej niemieckiej przestrzeni życiowej. Potwierdza to wypowiedź ówczesnego protagonisty. I tak,
Tröster z Urzędu Planowania w Wiedniu pisał wprost w wymienionym już wcześniej piśmie z 23 listopada
1942 r. do planisty przestrzennego, generalnego referenta do spraw planowania przestrzeni Richerta, iż
mógł on „także w kwestii kolonizacji zaprezentować [...] całkiem ładne widoki poprzez stworzenie map
(powiedzmy planów zagospodarowania przestrzennego) [sic!] zgodnie z punktem widzenia planowania
przestrzennego”97. Natomiast jego kolega Jarmer, dyrygent ministerialny i dyrektor Wydziału Administracji
89 APW, AGDW nr zespołu 482, sygn. 881, Zatrudnienie prywatnych architektów przy pracach nad budową miast 1942-1943,
Tripcke do rządowego inżyniera budowlanego w Dreźnie, Warszawa 17 września 1942 r., s. 5-6.
90 Kohlrausch, Warschau im Zweiten Weltkrieg..., s. 23-43, szczególnie s. 41; idem, Doppelte Avantgarde. Urbanistische
Innovation und internationale Vernetzung. Polen im europäischen Kontext (ca. 1916 -1948), „Kulturgeschichtliches Jahrbuch Moderne”,
2 (2006), s. 225-229.
91 T. Szarota, Alltag in Warschau und anderen besetzten Hauptstädten, [w:] September 1939..., s. 73-94, tu s. 74.
92 Baberowski, Doering-Mantueffel, op. eit., s. 63.
93 J. Stroop, Żydowska dzielnica mieszkaniowa w Warszawie już nie istnieje! Faksimile, [w:] A. Żbikowski, Żydowska dzielnica
mieszkaniowa w Warszawie już nie istnieje!, Instytut Pamięci Narodowej. Żydowski Instytut Historyczny (nr inw. 193, ni’ dok. 202z),
s. 1-12, załącznik oraz galeria zdjęć, tu 1-3; kolejne źródła zebrane w: T. Friedmann, 50 Jahre nach dem Aufstand des Warschauer
Ghettos 1943-1993 (nr zespołu dokumentów. Institute of Documentatuon in Israel. For the Investigation of Nazi War Crimes), Haifa
1993; por. także K. Moczarski, Rozmowy z katem, Warszawa 1979; Szarota, Warschau unter dem Hakenkreuz..., s. 39-47.
94 J. Diefendorf, Warsaw as a Jewish City for Light Industry: A solution to the „problem" of Poland’s Jews, „Holocaust and
Genocide Studies”, 24, 2010, no. 3, s. 449-465.
95 Gollert, op. cit., s. 237; por. przyp. 38.
96 Do tej pory brakuje szczegółowych badań porównawczych na temat nazistowskiej polityki okupacyjnej, wyjątkiem jest: W. Röhr,
Forschungsprobleme zur Deutschen Okkupationspolitik im Spiegel der Reihe „Europa untemi Hakenkreuz“, [w:] Europa untemi Haken-
kreuz. Analysen, Quellen, Register, Hrsg. W. Röhr, Berlin 1996, s. 25-343.
97 Zob. przyp. 67.
RICHARD NÈMEC
eksponował rząd Gubernatorstwa. Pod tym względem sytuacja nie różniła się zatem od tej w innych
częściach terytoriów zarządzanych przez Niemcy. Na podstawie przedstawionych okoliczności można co
najwyżej zakwestionować rzeczywiste znaczenie owych planów89.
UWAGI KOŃCOWE:
BADANIA PRZESTRZENNE, PLANOWANIE PRZESTRZENNE CZY URBANISTYKA?
Według Martina Kohlrauscha, w mniejszym stopniu należy doszukiwać się znaczenia efektu praktycz-
nego konkretnych planów dla Warszawy, świadczą one raczej o charakterze bezwzględnego i ostatecznie
nieudanego „Generalnego Planu Wschodniego”. Ideologię rasy i przestrzeni życiowej narodowego socja-
lizmu podczas okupacji Warszawy powiązał Kohlrausch z rozbudową, a różnice w stosunku do innych
miast europejskich naznaczonych nazistowskim terrorem próbował określić jako charakterystyczne dla
takiej polityki90. Już wcześniej Tomasz Szarota pisał o „warszawizacji” w odniesieniu do zaostrzonej
polityki przestrzeni życiowej i okupacyjnej91. Także Baberowski i Doering-Mantueffel traktowali sytuację
w Polsce jako „pole eksperymentalne” nazistowskiej polityki narodowościowej92. Jak podkreślał Diefendorf,
Warszawa, w której duża część nieruchomości należała do właścieli żydowskich istniała tutaj bowiem
największa gmina żydowska w Europie93 może rzeczywiście służyć za przykład metod okupacyjnych
stosowanych przez reżim nazistowski94. Nie można jednak stwierdzić z całą pewnością, ani zakwestiono-
wać tego, czy właśnie w tym wyrażało się znaczenie charakterystycznych dla nazistowskich ideologów
bezwzględnych urbanistycznych zasad osadnictwa ze specyficznym wyrazem formy, którą Gollert określił
w publikacji Warschau unter deutscher Herrschaft pod niemieckim panowaniem), przeznaczonej
dla „publiczności Rzeszy”, jako „czyn kulturalny” („kulturelle Tat”) niemieckiej kolonizacji, mającej na
celu rozszerzenie „przestrzeni życiowej”95.
Pod pewnym względem niniejsza praca, polemizując, rozszerza trwającą już dyskusję o aspekty plano-
wania przestrzennego i urbanistyki, również w kontekście praktyk okupacyjnych narodowych socjalistów.
Nazistowski aparat administracyjny rozpoczął w Polsce irracjonalną, do tej pory niespotykaną, antysłowiań-
ską i antysemicką kampanię zniszczenia, bezprzykładną formę metod okupacyjnych i modernizacyjnych,
które należy rozpatrywać wyłącznie w kontekście radykalnej nazistowskiej polityki przestrzeni życiowej
1 ideologii Generalnego Planu Wschodniego96. Ujmując rzecz ogólnie, plany były ze sobą powiązane na
wielu płaszczyznach administracji. Nawet jeśli nie zawsze były zgodne, zmierzały do wytyczonych celów -
tworzenia nowej niemieckiej przestrzeni życiowej. Potwierdza to wypowiedź ówczesnego protagonisty. I tak,
Tröster z Urzędu Planowania w Wiedniu pisał wprost w wymienionym już wcześniej piśmie z 23 listopada
1942 r. do planisty przestrzennego, generalnego referenta do spraw planowania przestrzeni Richerta, iż
mógł on „także w kwestii kolonizacji zaprezentować [...] całkiem ładne widoki poprzez stworzenie map
(powiedzmy planów zagospodarowania przestrzennego) [sic!] zgodnie z punktem widzenia planowania
przestrzennego”97. Natomiast jego kolega Jarmer, dyrygent ministerialny i dyrektor Wydziału Administracji
89 APW, AGDW nr zespołu 482, sygn. 881, Zatrudnienie prywatnych architektów przy pracach nad budową miast 1942-1943,
Tripcke do rządowego inżyniera budowlanego w Dreźnie, Warszawa 17 września 1942 r., s. 5-6.
90 Kohlrausch, Warschau im Zweiten Weltkrieg..., s. 23-43, szczególnie s. 41; idem, Doppelte Avantgarde. Urbanistische
Innovation und internationale Vernetzung. Polen im europäischen Kontext (ca. 1916 -1948), „Kulturgeschichtliches Jahrbuch Moderne”,
2 (2006), s. 225-229.
91 T. Szarota, Alltag in Warschau und anderen besetzten Hauptstädten, [w:] September 1939..., s. 73-94, tu s. 74.
92 Baberowski, Doering-Mantueffel, op. eit., s. 63.
93 J. Stroop, Żydowska dzielnica mieszkaniowa w Warszawie już nie istnieje! Faksimile, [w:] A. Żbikowski, Żydowska dzielnica
mieszkaniowa w Warszawie już nie istnieje!, Instytut Pamięci Narodowej. Żydowski Instytut Historyczny (nr inw. 193, ni’ dok. 202z),
s. 1-12, załącznik oraz galeria zdjęć, tu 1-3; kolejne źródła zebrane w: T. Friedmann, 50 Jahre nach dem Aufstand des Warschauer
Ghettos 1943-1993 (nr zespołu dokumentów. Institute of Documentatuon in Israel. For the Investigation of Nazi War Crimes), Haifa
1993; por. także K. Moczarski, Rozmowy z katem, Warszawa 1979; Szarota, Warschau unter dem Hakenkreuz..., s. 39-47.
94 J. Diefendorf, Warsaw as a Jewish City for Light Industry: A solution to the „problem" of Poland’s Jews, „Holocaust and
Genocide Studies”, 24, 2010, no. 3, s. 449-465.
95 Gollert, op. cit., s. 237; por. przyp. 38.
96 Do tej pory brakuje szczegółowych badań porównawczych na temat nazistowskiej polityki okupacyjnej, wyjątkiem jest: W. Röhr,
Forschungsprobleme zur Deutschen Okkupationspolitik im Spiegel der Reihe „Europa untemi Hakenkreuz“, [w:] Europa untemi Haken-
kreuz. Analysen, Quellen, Register, Hrsg. W. Röhr, Berlin 1996, s. 25-343.
97 Zob. przyp. 67.