DOI Artikel:
Němec, Richard: Planowanie i przebudowa „Nowego Niemieckiego Wschodu”. Generalne Gubernatorstwo: Warszawa (1939 – 1945)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.45167#0184
PLANOWANIE I PRZEBUDOWA „NOWEGO NIEMIECKIEGO WSCHODU”...
183
Biura Planowania Przestrzennego, odpowiedzialnego za Pragę, poinformował sekretarza stanu protektoratu
K.H. Franka, że zagospodarowanie przestrzenne, inaczej niż wcześniej, o ile w ogóle miało to miejsce,
rozumiane było raczej jako kwestia techniczno-mechaniczna. Dopiero w państwie narodowosocjalistycznym
stało się ono „kwestią wysoce polityczną i twórczą”98. Można tutaj zauważyć częściowo bezkrytyczną,
a w każdym razie „surową” postawę profesjonalnych planistów przestrzennych, których działalność, jak to
przedstawiono, miała być rozszerzona przez narodowych socjalistów na terytoria okupowane. Czy plano-
wanie przestrzenne stało się kwestią wiary? W każdym razie to sprowadzone do wspólnego mianownika
zachowanie planistów przestrzennych, dotyczące terenów okupowanych, stanowi wyjaśnienie dążenia do
angażowania się w przebudowę zaanektowanych lub okupowanych miast „niemieckich”.
W czasach powojennych uczestnicy omawianych działań próbowali się jednak usprawiedliwiać - stale
podkreślali apolityczne i eksperckie stanowisko planistów pracujących na „terenach wschodnich”99. Sam
Meyer twierdził podczas ósmego procesu zbrodniarzy wojennych w Norymberdze, iż wypracował jedynie
pierwszy wariant planu jako wytyczne dla zasiedlenia terenów wschodnich i jako studia na czasy powo-
jenne100. Sędzia zadał wówczas pytanie, w jakim stopniu kolejna wypracowana wersja, a więc całościowy
plan osiedleńczy (poparty dokumentami wspomnianymi na początku artykułu) przewidywał „germanizację
ziemi” w całej Europie Środkowo-Wschodniej. Pytał on w związku z tym zwłaszcza o Polskę, o znaczne
przesiedlenia ludności i towarzyszące im działania kolonizatorskie, oraz o urbanistykę w Alzacji, Lotaryngii,
Dolnej Styrii, Górnej Krainie, byłej Czechosłowacji, w Holandii, Norwegii oraz Danii. Meyer odpowiedział
krótko: ,,[...]As to questions arising during the war, or questions arising possibly as problems at the end
of the war, the plan does not explain any position”101.
Meyer opuścił więzienie w Norymberdze uniewinniony, w latach 1956-1968 był profesorem i kie-
rownikiem instytutu na Politechnice w Hanowerze, ponadto kierował Akademią Badań i Planowania Prze-
strzennego, instytucją powstałą w miejsce Biura Planowania Przestrzennego102. Badania nad użytkowaniem
ziemi i strukturą społeczno-przestrzenną w latach 50. wspierała Niemiecka Wspólnota Badawcza - DFG
(Deutsche Forschungsgemeinschaft), tak jak wcześniej, w latach 1941-1942, popierał plany przesiedleńcze
urząd Komisarza Rzeszy do spraw Umacniania Niemczyzny - RKF (Reichskommissar für die Festigung
deutschen Volkstums). A więc tak zwany Generalny Plan Wschodni był wspierany przez poprzedniczkę DFG.
PLANNING AND DEVELOPMENT IN THE “NEW GERMAN EAST”
GENERAL GOVERNMENT: WARSAW (1939-1945)
Summary
Hans Frank, who had been the Governor General of the Eastern territories since 25 October 1939, relocated his office to Cracow
in line with his intentions and with the consent of Hitler. Frank considered Warsaw “prey” at that time and a future “field of rubble”. The
Führer approved the relocation of the Governor General’s office and thus cleared the way for the demolition of the city. Warsaw, which
capitulated on 28 September 1939, became a city of secondary importance and one of the administrative centres of the four districts of
the newly established General Government. This suggests the conclusion - which is the thesis developed in the present article - that at
the beginning there was no official systematic urban development plan for Warsaw. The previous research initiated by Helena Syrkusowa
( 1973) was based on the assumption of controlled urban development planning; in terms of urban development, parallels with the Gau
Wartheland-Poznań model were looked for. The newly discovered source materials do not confinn these assumptions.
98 NA Prag, nr zespołu Statai tajemnik u fiśskćho protektora v Cechach a na Morave, nr inw. 1979, sygn. 109-6/71, nr 114,
Jamier do sekretarza stanu, obecnie Prag 24 lutego 1940 r., s. 15-20, tu cyt. s. 15.
99 Por. także wpisy w: Akademie fur Raumforschung und Landesplanung: Handwörterbuch für Raumforschung und Raumordnung,
Hannover 1970 (np. wpis Tammsa. Friedricha. „Niemeyer Reinhold.”, s. 2107-2110).
100 Zum Generalplan Ost..., s. 297-299, dokument nr 99, 1947, 29 czerwca, Norymberga. Uroczyste oświadczenie prof. dr. Kon-
rada Meyer-Herlinga, ta s. 298. Por. ibidem, s. 285-286, dokument nr 92, 1944, 8 sierpień. Pismo Herberta Backe do prof. dr. Konrada
Meyera o przerwaniu prac nad planowaniem.
101 Ibidem, s. 299-307, dokument nr 100, 1947, 10 grudnia, Norymberga. Protokół z przesłuchania prof. dr. Konrada Meyera
przed Amerykańskim Sądem Wojskowym I, przypadek VIII, cytat s. 307.
102 Opracowane krytycznie w: Heinemann, op. eit. (zob. przyp. 22), s. 17-26, 35-36, z listą projektów finansowanych przez
Niemiecką Wspólnotę Badawczą w kontekście Generalnego Planu Wschodniego 1941/42.
183
Biura Planowania Przestrzennego, odpowiedzialnego za Pragę, poinformował sekretarza stanu protektoratu
K.H. Franka, że zagospodarowanie przestrzenne, inaczej niż wcześniej, o ile w ogóle miało to miejsce,
rozumiane było raczej jako kwestia techniczno-mechaniczna. Dopiero w państwie narodowosocjalistycznym
stało się ono „kwestią wysoce polityczną i twórczą”98. Można tutaj zauważyć częściowo bezkrytyczną,
a w każdym razie „surową” postawę profesjonalnych planistów przestrzennych, których działalność, jak to
przedstawiono, miała być rozszerzona przez narodowych socjalistów na terytoria okupowane. Czy plano-
wanie przestrzenne stało się kwestią wiary? W każdym razie to sprowadzone do wspólnego mianownika
zachowanie planistów przestrzennych, dotyczące terenów okupowanych, stanowi wyjaśnienie dążenia do
angażowania się w przebudowę zaanektowanych lub okupowanych miast „niemieckich”.
W czasach powojennych uczestnicy omawianych działań próbowali się jednak usprawiedliwiać - stale
podkreślali apolityczne i eksperckie stanowisko planistów pracujących na „terenach wschodnich”99. Sam
Meyer twierdził podczas ósmego procesu zbrodniarzy wojennych w Norymberdze, iż wypracował jedynie
pierwszy wariant planu jako wytyczne dla zasiedlenia terenów wschodnich i jako studia na czasy powo-
jenne100. Sędzia zadał wówczas pytanie, w jakim stopniu kolejna wypracowana wersja, a więc całościowy
plan osiedleńczy (poparty dokumentami wspomnianymi na początku artykułu) przewidywał „germanizację
ziemi” w całej Europie Środkowo-Wschodniej. Pytał on w związku z tym zwłaszcza o Polskę, o znaczne
przesiedlenia ludności i towarzyszące im działania kolonizatorskie, oraz o urbanistykę w Alzacji, Lotaryngii,
Dolnej Styrii, Górnej Krainie, byłej Czechosłowacji, w Holandii, Norwegii oraz Danii. Meyer odpowiedział
krótko: ,,[...]As to questions arising during the war, or questions arising possibly as problems at the end
of the war, the plan does not explain any position”101.
Meyer opuścił więzienie w Norymberdze uniewinniony, w latach 1956-1968 był profesorem i kie-
rownikiem instytutu na Politechnice w Hanowerze, ponadto kierował Akademią Badań i Planowania Prze-
strzennego, instytucją powstałą w miejsce Biura Planowania Przestrzennego102. Badania nad użytkowaniem
ziemi i strukturą społeczno-przestrzenną w latach 50. wspierała Niemiecka Wspólnota Badawcza - DFG
(Deutsche Forschungsgemeinschaft), tak jak wcześniej, w latach 1941-1942, popierał plany przesiedleńcze
urząd Komisarza Rzeszy do spraw Umacniania Niemczyzny - RKF (Reichskommissar für die Festigung
deutschen Volkstums). A więc tak zwany Generalny Plan Wschodni był wspierany przez poprzedniczkę DFG.
PLANNING AND DEVELOPMENT IN THE “NEW GERMAN EAST”
GENERAL GOVERNMENT: WARSAW (1939-1945)
Summary
Hans Frank, who had been the Governor General of the Eastern territories since 25 October 1939, relocated his office to Cracow
in line with his intentions and with the consent of Hitler. Frank considered Warsaw “prey” at that time and a future “field of rubble”. The
Führer approved the relocation of the Governor General’s office and thus cleared the way for the demolition of the city. Warsaw, which
capitulated on 28 September 1939, became a city of secondary importance and one of the administrative centres of the four districts of
the newly established General Government. This suggests the conclusion - which is the thesis developed in the present article - that at
the beginning there was no official systematic urban development plan for Warsaw. The previous research initiated by Helena Syrkusowa
( 1973) was based on the assumption of controlled urban development planning; in terms of urban development, parallels with the Gau
Wartheland-Poznań model were looked for. The newly discovered source materials do not confinn these assumptions.
98 NA Prag, nr zespołu Statai tajemnik u fiśskćho protektora v Cechach a na Morave, nr inw. 1979, sygn. 109-6/71, nr 114,
Jamier do sekretarza stanu, obecnie Prag 24 lutego 1940 r., s. 15-20, tu cyt. s. 15.
99 Por. także wpisy w: Akademie fur Raumforschung und Landesplanung: Handwörterbuch für Raumforschung und Raumordnung,
Hannover 1970 (np. wpis Tammsa. Friedricha. „Niemeyer Reinhold.”, s. 2107-2110).
100 Zum Generalplan Ost..., s. 297-299, dokument nr 99, 1947, 29 czerwca, Norymberga. Uroczyste oświadczenie prof. dr. Kon-
rada Meyer-Herlinga, ta s. 298. Por. ibidem, s. 285-286, dokument nr 92, 1944, 8 sierpień. Pismo Herberta Backe do prof. dr. Konrada
Meyera o przerwaniu prac nad planowaniem.
101 Ibidem, s. 299-307, dokument nr 100, 1947, 10 grudnia, Norymberga. Protokół z przesłuchania prof. dr. Konrada Meyera
przed Amerykańskim Sądem Wojskowym I, przypadek VIII, cytat s. 307.
102 Opracowane krytycznie w: Heinemann, op. eit. (zob. przyp. 22), s. 17-26, 35-36, z listą projektów finansowanych przez
Niemiecką Wspólnotę Badawczą w kontekście Generalnego Planu Wschodniego 1941/42.