Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie (2.1957)

Overadta z 1606 г. Portret graficzny, dzięki technice wykonania łatwiej dostępny i bardziej
rozpowszechniony, uchodził dotąd za jedyny znany wizerunek Tomasza z wczesnego okresu
życia, był wzorem dla późniejszych kopii; odbitka reprodukowana (il. 2) była wystawiona
w Warszawie w 1933 r. na „Wystawie zabytków z czasów Króla Stefana i Jana III...“3.

Zagadkowe pozostają natomiast sprawy autorstwa i czasu powstania obrazu olejnego,
który nie jest ani datowany, ani sygnowany. Mimo bogatej literatury poświęconej „Medy-
ceuszowi polskiemu^ i opublikowaniu Archiwum Jana Zamoyskiego4 przekazy dotyczące
malarzy i ich dzieł związanych z kręgiem Zamościa są ułamkowe, o wiele mniej jasne niż te,
które mówią o mecenacie w dziedzinie literatury i nauki. Próba interpretacji zapomnianego
Portretu Tomasza Zamoyskiego na tle ksiąg nie opiera się niestety na odkryciu nowych doku-
mentów, ale przez zebranie materiałów ikonograficznych, przez analizę dzieła malarskiego-
i postawienie hipotez przedstawia zagadnienia do dalszej dyskusji.

Portret chłopca na tle ksiąg olejny, na płótnie, o wymiarach 65 cm X 53,5 cm (nr inw.
128966 M. N.) należy do kategorii skromniejszych portretów dworskich, półpostaciowych,
nie jest reprezentacyjnie napuszony, ale posiada zharmonizowaną z tematem intymną kame-
ralność. Chłopczyk zwrócony lekko w prawo, trzy czwarte do widza, stoi przy skrzyni okrytej
złotawą makatką z aplikacjami o motywach spirali i łodyg roślinnych; lewą rękę trzyma opartą
na lutni leżącej na skrzyni, prawą zaś o pięknych, długich palcach opiera na krawędzi mebla,
jakby wskazywał na instrument muzyczny i na książki na górnej półce. Z ciemnego, płasko
potraktowanego tła wykwita twarzyczka jeszcze dziecinna, ale nad wiek skupiona i myśląca,
zwłaszcza oczy są pełne wyrazu, a cały portret zindywidualizowany, co uwydatnia się w rysun-
ku ust, dość długiego nosa, w kształcie ucha i w linii czoła. Policzki mają żywą karnację,
bujne, czarne włosy okalają twarz ujmującą wdziękiem poranku życia.

W kompozycji obrazu panuje zasada pionów, wydobyta zarówno postawą chłopca, jak
i ścianką widocznej na drugim planie i wypełniającej lewą, górną płaszczyznę płótna półki
ze stosem ułożonych poziomo ksiąg.

Wytworny ubiór Tomasza Zamoyskiego stanowi bluza z czarnego lśniącego materiału,
mająca na rękawach wyhaftowane złotą nicią pasy, a w nich delikatny, precyzyjnie po malarsku
pokazany deseń. Biały, wykładany kołnierz i takież mankiety ozdobione są haftem, tutaj jed-
nak rysunek ornamentów jest raczej nieporadny. Akcesoria znakomicie uzupełniają psycholo-
giczną wymowę portretu. O uprawianiu muzyki przez chłopczyka świadczy lutnia, instrument
epoki renesansu; o lekturze lub o kierunku kształcenia umysłu mówią książki ułożone
w głębi na półce. Są to potężne folianty, oprawione w żółty i dwa wolumina w rdzawy perga-
min, mające tytuły wypisane ozdobnie i czytelnie czarną farbą wzdłuż grzbietów. Na czterech
księgach napisy grzbietowe podające nazwisko autora dzieła lub tytuł księgi ujęte są z obu

3 Katalog wystawy zabytków z czasów króla Stefana i Jana III w gmachu Muzeum Wojska w 400-lecie
urodzin Stefana Batorego i 250-ciolecie odsieczy wiedeńskiej. Warszawa 1933, s. 24, poz. 128.

4 Archiwum Jana Zamoyskiego. Wyd. Wacław Sobieski, Warszawa 1904, t. I, II.

361