DOI Heft:
Sztuka średnowieczna
DOI Artikel:Dobrzeniecki, Tadeusz: Niektóre zagadnienia ikonografii "Męża Boleści"
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19556#0073
natury, jak samodzielne stanie, chodzenie i działanie. Tak dalece można używać wyrażenia
„żywy Zmarły", trzeba jednak uświadamiać sobie, że pojęciowo Jezus w grobie jako człowiek
jest martwy, jego dusza opuściła ciało, ale połączone z nim bóstwo żyje. Śmierć i życie rozgrywają
się w dwóch płaszczyznach, a w dziełach sztuki są powiązane jedynie w celu obrazowego przed-
stawienia.
R. Bauerreis zadokumentował swoje zainteresowania tematem Męża Boleści kilkoma roz-
prawami133 a ostateczny pogląd zawarł w następujących twierdzeniach134:
1. Przedstawienie z tytułem greckim Król chwały i późniejszy obraz Mąż Boleści lub Imago
Pietatis jest pochodzenia wschodniego i posiada źródła w liturgii wschodniej135.
2. Przedstawienie pierwotnie nie było obrazem pasyjnym, podkreślało raczej zwycięstwo nad
cierpieniem niż samo cierpienie, od początku miało wyłącznie charakter eucharystyczny136.
Błędne jest mniemanie, że ten obraz jak gdyby rozdwoił się w swej symbolice i forma mająca
przedstawiać tylko pasję Chrystusa przeniesiona została na Zachód.
D. I. Pallas w obszernej dysertacji o roli obrazu w liturgicznych obrzędach pasyjnych w Bi-
zancjum poświęcił dużo uwagi interesującemu nas przedstawieniu Chrystusa Bolesnego, nazy-
wając je 'H AKPA TAITEINOCIC (= AT)137. Badacz ten poprzedził własny wywód o genezie
AT krytycznym omówieniem błędnych założeń, tkwiących u podstaw dotychczasowych badań.
Pierwszy błąd polegał na przyjmowaniu za punkt wyjściowy ikony jerozolimskiej i to jako
dzieła jednolitego, w którym z tematem samej ikony łączą się czasowo i treściowo przedstawienia
133 R. B a u e r r e i s s, Pie Jesu. Das Schmerzensmann-Bild und sein Einfluss auf die mittelalterliche Fróm-
migkeit. Munchen 1931, s. 3—13: „Der eucharistische Charakter des Schmerzensmannbildes"; tenże, Ausser-
liturgische eucharistische Christus-Darstellungen. [w:] Eucharistia. Deutsche eucharistische Kunst. Munchen
1960, s. 23—25.
134 R. B a u e r r e i s s, BASIAEY2 TH2 A05.HS. Ein fruhes eucharistisches Bild und seine Auswirkung.
[w:] Pro mundi vita. Festschrift zum eucharistischen Weltkongress 1960. Munchen 1960, s. 49—67.
135 Liturgia obok biblii i apokryfów jest najbogatszym źródłem myśli obrazowych, w dużo większym stopniu
niż traktaty mistyczne, tak często przeceniane przez historię sztuki. „Król chwały" w prothesis nie może być
oddzielony od liturgii, modlitw i obrzędów tam sprawowanych, przede wszystkim „Wielkiego Wejścia", którego
początki sięgają VI w. (H.G. Beck, Kirche und theologische Literatur im byzantinischen Reich. Munchen 1959,
s. 233), na początku „Wielkiego Wejścia" śpiewany jest królewski psalm 23: Ecce veniet rex gloriae; ten hymn
o królu chwały wzmiankowany jest w Chronicon Paschale pod datą 617 r. (PG, t. XCII, szp. 990): „Hoc anno
sub Sergio patriarcha Constantinopolitano a prima jejuniorum hebdomada indictionis IV coepit psalli post illud
«Dirigatur», ąuando praesanctificata dona in altare ex scenophylacio inferuntur. Postąuam dixit pontifex: «juxta
donum Christi tui» statim incipit populus: Nunc virtutes coelorum nobiscum invisibiliter adorant. Ecce ingreditur
rex gloriae. Ecce sacrificium mysticum perfectum solemni pompa affertur, in fide et tremore accedamus,
ut participes efficiamur vitae aeternae. Alleluia. Hoc non solum in jejuniis praesanctificatorum canitur sed in
aliis praeterea diebus, quotiescumque praesanctificata sunt".
136 B a u e r r e i s s, Pie Jesu, jw., s. 5: Imago Pietatis ma wyraźny eucharystyczny lub słuszniej nazywając
ofiarniczy (= sacrificalis) charakter.
137 Pallas, jw., s. 197—289: Die Akra Tapeinosis (Der Schmerzensmann).
69
„żywy Zmarły", trzeba jednak uświadamiać sobie, że pojęciowo Jezus w grobie jako człowiek
jest martwy, jego dusza opuściła ciało, ale połączone z nim bóstwo żyje. Śmierć i życie rozgrywają
się w dwóch płaszczyznach, a w dziełach sztuki są powiązane jedynie w celu obrazowego przed-
stawienia.
R. Bauerreis zadokumentował swoje zainteresowania tematem Męża Boleści kilkoma roz-
prawami133 a ostateczny pogląd zawarł w następujących twierdzeniach134:
1. Przedstawienie z tytułem greckim Król chwały i późniejszy obraz Mąż Boleści lub Imago
Pietatis jest pochodzenia wschodniego i posiada źródła w liturgii wschodniej135.
2. Przedstawienie pierwotnie nie było obrazem pasyjnym, podkreślało raczej zwycięstwo nad
cierpieniem niż samo cierpienie, od początku miało wyłącznie charakter eucharystyczny136.
Błędne jest mniemanie, że ten obraz jak gdyby rozdwoił się w swej symbolice i forma mająca
przedstawiać tylko pasję Chrystusa przeniesiona została na Zachód.
D. I. Pallas w obszernej dysertacji o roli obrazu w liturgicznych obrzędach pasyjnych w Bi-
zancjum poświęcił dużo uwagi interesującemu nas przedstawieniu Chrystusa Bolesnego, nazy-
wając je 'H AKPA TAITEINOCIC (= AT)137. Badacz ten poprzedził własny wywód o genezie
AT krytycznym omówieniem błędnych założeń, tkwiących u podstaw dotychczasowych badań.
Pierwszy błąd polegał na przyjmowaniu za punkt wyjściowy ikony jerozolimskiej i to jako
dzieła jednolitego, w którym z tematem samej ikony łączą się czasowo i treściowo przedstawienia
133 R. B a u e r r e i s s, Pie Jesu. Das Schmerzensmann-Bild und sein Einfluss auf die mittelalterliche Fróm-
migkeit. Munchen 1931, s. 3—13: „Der eucharistische Charakter des Schmerzensmannbildes"; tenże, Ausser-
liturgische eucharistische Christus-Darstellungen. [w:] Eucharistia. Deutsche eucharistische Kunst. Munchen
1960, s. 23—25.
134 R. B a u e r r e i s s, BASIAEY2 TH2 A05.HS. Ein fruhes eucharistisches Bild und seine Auswirkung.
[w:] Pro mundi vita. Festschrift zum eucharistischen Weltkongress 1960. Munchen 1960, s. 49—67.
135 Liturgia obok biblii i apokryfów jest najbogatszym źródłem myśli obrazowych, w dużo większym stopniu
niż traktaty mistyczne, tak często przeceniane przez historię sztuki. „Król chwały" w prothesis nie może być
oddzielony od liturgii, modlitw i obrzędów tam sprawowanych, przede wszystkim „Wielkiego Wejścia", którego
początki sięgają VI w. (H.G. Beck, Kirche und theologische Literatur im byzantinischen Reich. Munchen 1959,
s. 233), na początku „Wielkiego Wejścia" śpiewany jest królewski psalm 23: Ecce veniet rex gloriae; ten hymn
o królu chwały wzmiankowany jest w Chronicon Paschale pod datą 617 r. (PG, t. XCII, szp. 990): „Hoc anno
sub Sergio patriarcha Constantinopolitano a prima jejuniorum hebdomada indictionis IV coepit psalli post illud
«Dirigatur», ąuando praesanctificata dona in altare ex scenophylacio inferuntur. Postąuam dixit pontifex: «juxta
donum Christi tui» statim incipit populus: Nunc virtutes coelorum nobiscum invisibiliter adorant. Ecce ingreditur
rex gloriae. Ecce sacrificium mysticum perfectum solemni pompa affertur, in fide et tremore accedamus,
ut participes efficiamur vitae aeternae. Alleluia. Hoc non solum in jejuniis praesanctificatorum canitur sed in
aliis praeterea diebus, quotiescumque praesanctificata sunt".
136 B a u e r r e i s s, Pie Jesu, jw., s. 5: Imago Pietatis ma wyraźny eucharystyczny lub słuszniej nazywając
ofiarniczy (= sacrificalis) charakter.
137 Pallas, jw., s. 197—289: Die Akra Tapeinosis (Der Schmerzensmann).
69