DOI issue:
Sztuka średnowieczna
DOI article:Dobrzeniecki, Tadeusz: Niektóre zagadnienia ikonografii "Męża Boleści"
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.19556#0074
tabliczek emaliowych, znajdujących się na pokrywie. Pallas przyznaje, że związek ideowy istnieje.
Ponieważ typ Chrystusa-AT uchodził w kulcie za równoznaczny z przedstawieniem Ukrzyżo-
wania dlatego zrozumiałe jest umieszczenie Matki Boskiej i Św. Jana Ewangelisty z obydwóch
stron umęczonego Chrystusa pomimo niezgodności chronologicznej pomiędzy centralną figurą
a tabliczkami emaliowymi.138
Zrozumiałe jest także włączenie pierwszej grupy Św. Niewiast, Józefa z Arymatei i Nikodema,
którzy zostali wydzieleni z jakiegoś przedstawienia Złożenia do Grobu. Ale zestawienie tych
wszystkich ikonograficznych elementów na ikonie jerozolimskiej pochodzi najprawdopodobniej
dopiero z XVIII wieku. A zatem ikona jerozolimska nie jest bezspornym przykładem, który
mógłby służyć do uzasadniania teorii o pochodzeniu AT. Nie może ten temat pochodzić—jak
sądzono — z Jerozolimy ponieważ ikona znalazła się tam dopiero w 1770 r.139. Tematy Hetoimasia
(na górnej listwie ramy) i Grób św. (na dolnej) oznaczające według sformułowania Panofsky'ego
„krańcowe bieguny całego cyklu przedstawieniowego" stały się powodem uzasadniania teorii
o AT jako o wizji martwego a jednocześnie żywego Chrystusa i o symbolu unaoczniającym ideę
połączenia życia i śmierci w osobie Chrystusa. Hetoimasia często towarzyszy takim centralnym
tematom jak Ukrzyżowanie140, Pantokrator141, Deesis142, Matka Boska; występuje także na
epitaphioi, gdzie głównym tematem jest leżący Chrystus jako zabity Baranek (Amnos)143.
Hetoimasia na ramie ikony jerozolimskiej miała taki sam sens, jak i w wymienionych poprzednio
zastosowaniach i nie można jej uważać za przeciwstawienie Grobu, który tu jest pusty; leżą na nim
zwinięte chusty, co wskazuje na związek z tematem Zmartwychwstania, a nie z tematem Chrys-
tusa leżącego w grobie. Wobec tego antyteza: tron — grób nie jest potrzebna do wytłumaczenia
układu tabliczek na ramie ikony, a tym samym do wyjaśnienia tematu Chrystusa — AT144.
Antyteza tron — grób występuje znacznie później w programie ikonograficznym niszy
138 Pallas stwierdza, że brak jeszcze szczegółowego studium i zdecydowanego datowania ikony jerozolimskiej;
Pallas datuje ją na 1 pol. XIII w.
139 Jerozolimskie pochodzenie przedstawienia AT przyjmowali: Millet, Panofsky, Lóffler, Mersmann,
Thomas, Cottas.
140 Staurotheka w Ermitażu, XI/XII w.; A. B a n c k, Byzantine Art in the Collections of the USSR. Le-
ningrad, Moscow 1966, il. 199, 200.
141 Pala d'Oro, Wenecja; P a s i n i, jw., tabl. 19; W. Felicetti-Liebenfels, Geschichte der
byzantischen Ikonenmalerei... Olten, Lausanne 1956, tabl. 22—23; gruzińska ikona z Ghelati, XI w.: Ch. A m i-
n a r a c h v i 1 i, Les emaux de George. Paris 1962, il. na s. 70, 71.
142 G. et M. S o t i r i o u, Icones du Mont Sinai. Athenes 1956, il. 83, ikona z XI/XII w.
143 Freising, katedra, Maria orans (Awocata), ikona z 1 pol. XIII w.: Byzantine Art, jw., nr 214, il.; epi-
taphios w Berati (Albania) z 1376 r.: na dolnej ramie krzyż z koroną cierniową pomiędzy serafinami, a więc temat
identyczny treściowo z Hetoimasia znajdującą się na górnej ramie.
144 Interpretację Milleta, Recherches, jw., powtarzali i rozwijali: Panofsky, Schrade, Mersmann;
Myslivec upatrywał w grobie symbol „martwego i upokorzonego Chrystusa-człowieka".
70
Ponieważ typ Chrystusa-AT uchodził w kulcie za równoznaczny z przedstawieniem Ukrzyżo-
wania dlatego zrozumiałe jest umieszczenie Matki Boskiej i Św. Jana Ewangelisty z obydwóch
stron umęczonego Chrystusa pomimo niezgodności chronologicznej pomiędzy centralną figurą
a tabliczkami emaliowymi.138
Zrozumiałe jest także włączenie pierwszej grupy Św. Niewiast, Józefa z Arymatei i Nikodema,
którzy zostali wydzieleni z jakiegoś przedstawienia Złożenia do Grobu. Ale zestawienie tych
wszystkich ikonograficznych elementów na ikonie jerozolimskiej pochodzi najprawdopodobniej
dopiero z XVIII wieku. A zatem ikona jerozolimska nie jest bezspornym przykładem, który
mógłby służyć do uzasadniania teorii o pochodzeniu AT. Nie może ten temat pochodzić—jak
sądzono — z Jerozolimy ponieważ ikona znalazła się tam dopiero w 1770 r.139. Tematy Hetoimasia
(na górnej listwie ramy) i Grób św. (na dolnej) oznaczające według sformułowania Panofsky'ego
„krańcowe bieguny całego cyklu przedstawieniowego" stały się powodem uzasadniania teorii
o AT jako o wizji martwego a jednocześnie żywego Chrystusa i o symbolu unaoczniającym ideę
połączenia życia i śmierci w osobie Chrystusa. Hetoimasia często towarzyszy takim centralnym
tematom jak Ukrzyżowanie140, Pantokrator141, Deesis142, Matka Boska; występuje także na
epitaphioi, gdzie głównym tematem jest leżący Chrystus jako zabity Baranek (Amnos)143.
Hetoimasia na ramie ikony jerozolimskiej miała taki sam sens, jak i w wymienionych poprzednio
zastosowaniach i nie można jej uważać za przeciwstawienie Grobu, który tu jest pusty; leżą na nim
zwinięte chusty, co wskazuje na związek z tematem Zmartwychwstania, a nie z tematem Chrys-
tusa leżącego w grobie. Wobec tego antyteza: tron — grób nie jest potrzebna do wytłumaczenia
układu tabliczek na ramie ikony, a tym samym do wyjaśnienia tematu Chrystusa — AT144.
Antyteza tron — grób występuje znacznie później w programie ikonograficznym niszy
138 Pallas stwierdza, że brak jeszcze szczegółowego studium i zdecydowanego datowania ikony jerozolimskiej;
Pallas datuje ją na 1 pol. XIII w.
139 Jerozolimskie pochodzenie przedstawienia AT przyjmowali: Millet, Panofsky, Lóffler, Mersmann,
Thomas, Cottas.
140 Staurotheka w Ermitażu, XI/XII w.; A. B a n c k, Byzantine Art in the Collections of the USSR. Le-
ningrad, Moscow 1966, il. 199, 200.
141 Pala d'Oro, Wenecja; P a s i n i, jw., tabl. 19; W. Felicetti-Liebenfels, Geschichte der
byzantischen Ikonenmalerei... Olten, Lausanne 1956, tabl. 22—23; gruzińska ikona z Ghelati, XI w.: Ch. A m i-
n a r a c h v i 1 i, Les emaux de George. Paris 1962, il. na s. 70, 71.
142 G. et M. S o t i r i o u, Icones du Mont Sinai. Athenes 1956, il. 83, ikona z XI/XII w.
143 Freising, katedra, Maria orans (Awocata), ikona z 1 pol. XIII w.: Byzantine Art, jw., nr 214, il.; epi-
taphios w Berati (Albania) z 1376 r.: na dolnej ramie krzyż z koroną cierniową pomiędzy serafinami, a więc temat
identyczny treściowo z Hetoimasia znajdującą się na górnej ramie.
144 Interpretację Milleta, Recherches, jw., powtarzali i rozwijali: Panofsky, Schrade, Mersmann;
Myslivec upatrywał w grobie symbol „martwego i upokorzonego Chrystusa-człowieka".
70