DOI issue:
Sztuka średnowieczna
DOI article:Dobrzeniecki, Tadeusz: Niektóre zagadnienia ikonografii "Męża Boleści"
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.19556#0086
1. Kamienne Retabulum Św. Elżbiety w katedrze magdeburskiej (il. 40b)169. Na pionowej osi
symetrii całego retabulum w górze znajduje się Chrystus Ukrzyżowany, a w dole stojący Mąż
Boleści. Ta figura w górnej swej części jest powtórzeniem ikonowych ujęć, a jako całość — do-
konanym w wieku XIV przez sztukę północną rozszerzeniem półfigurowego typu bizantyjsko-
-włoskiego i tylko w związku z nim jest zrozumiała.
2. Grandes Heures du Duc de Berry: miniatura z trójosobową sceną Ukrzyżowania (Maria
zwrócona profilem i wpatrzona w oblicze Chrystusa) a niżej w inicjale D popiersie Chrystusa
Bolesnego (AT) ze skrzyżowanymi nisko rękami, przesuniętymi w prawo (il. 40a)170.
Krzyż za plecami Chrystusa pojawia się jako konsekwencja pochylenia głowy, przejętego
ze sceny Ukrzyżowania, ponieważ w scenie tej istnieje jedność formalna dwu motywów — po-
chylona głowa — krzyż. Skłonienie głowy w chwili śmierci tłumaczono symbolicznie i dodany
krzyż pełnił rolę atrybutu umęczonego Chrystusa (= AT)171.
Na malowidle ściennym w Wołotowie krzyż znajduje się obok Chrystusa, a więc rządzi tu
parataktyczna zasada kompozycji. W pełnof igurowych ujęciach AT zastosowano zasadę hypotak-
tyczną umieszczając krzyż za plecami Chrystusa już umęczonego jako symbol przebytych cier-
pień, a więc już nie jako równorzędny motyw, ale podporządkowany jednej idei rządzącej całością
kompozycji172. Znaczenie atrybutowe krzyża występuje wyraźniej tam gdzie dodane są inne
narzędzia pasji począwszy od włóczni i kija z gąbką.
W Gradac pojawił się najwcześniej, bo przed 1276 r. grób, uważany powszechnie za bardzo
ważny w typie Chrystusa-AT. Stosowany był dwojako:
a) Chrystus stoi w sarkofagu (hypotaktyczna zasada kompozycji). Najwcześniejsze przykłady
należą do sztuki zachodniej —miniatura w Bibl. Casanatense w Rzymie, cod. lat. 1394 (koniec
XIII—pocz. XIV w.); predella poliptyku Simone Martini w Sienie z 1320 r., tu zmieniony typ
Chrystusa, ręce wyciągnięte ukośnie173.
W publikacjach polskich174 przyjął się zwyczaj stosowania nazwy „Chrystus w studni",
169 v. d. O s t e n, Der Schmerzensmann, jw., tabl. XV, 29; W. Greissćhel, Der Magdeburger Dom.
Berlin—Zurich 1939, il. 120 (pol XIV w.)
170 Paryż, Bibl. National, Ms. lat. 919, f. 53v; M. M e i s s, French Painting in the time of Jean de Berry.
London 1967, s. 125—6 nie przypisuje tej miniatury Mistrzowi Boucicaut.
171 G e r m a n o s, In Dominici corporis sepulturam. PG, t. XCVIII, szp. 277.
172 Błędne przeto jest twierdzenie, często powtarzane, że Chrystus opiera się plecami na krzyżu.
173 R. van Marle, The Development of the Italian Schools of Painting. t. II, The Hague 1924, il. 125;
G. Paccagnini, Simone Martini. Milano 1957, il. 25; H. Hager, Die Anfange des italienischen Altar-
bildes. Untersuchungen zur Entstehung des toskanischen Hochaltarretabels. Miinchen 1962, s. 114, 117, 154 (Pisa,
Museo Civico, poliptyk z S. Caterina, dat. zamówieniem 1320).
174 Z. A m e i s e n ó w n a, Średniowieczne malarstwo ścienne w Krakowie. Rocznik Krakowski, XIX,
1923, s. 80—83, il. 4; L. Kalinowski, Geneza Piety Średniowiecznej. Prace Komisji Historii Sztuki, X,
1952, s. 253, 3. Misericordia Domini czyli Chrystus w „studni", środkowo-europejska odmiana włoskiego układu
Chrystusa Umęczonego; Z. Kruszelnicki, Obraz z Donaborowa i zagadnienie ikonografii „Chrystusa
w studni". Teka Komisji Historii Sztuki, t. III, 1965, s. 77—152.
82
symetrii całego retabulum w górze znajduje się Chrystus Ukrzyżowany, a w dole stojący Mąż
Boleści. Ta figura w górnej swej części jest powtórzeniem ikonowych ujęć, a jako całość — do-
konanym w wieku XIV przez sztukę północną rozszerzeniem półfigurowego typu bizantyjsko-
-włoskiego i tylko w związku z nim jest zrozumiała.
2. Grandes Heures du Duc de Berry: miniatura z trójosobową sceną Ukrzyżowania (Maria
zwrócona profilem i wpatrzona w oblicze Chrystusa) a niżej w inicjale D popiersie Chrystusa
Bolesnego (AT) ze skrzyżowanymi nisko rękami, przesuniętymi w prawo (il. 40a)170.
Krzyż za plecami Chrystusa pojawia się jako konsekwencja pochylenia głowy, przejętego
ze sceny Ukrzyżowania, ponieważ w scenie tej istnieje jedność formalna dwu motywów — po-
chylona głowa — krzyż. Skłonienie głowy w chwili śmierci tłumaczono symbolicznie i dodany
krzyż pełnił rolę atrybutu umęczonego Chrystusa (= AT)171.
Na malowidle ściennym w Wołotowie krzyż znajduje się obok Chrystusa, a więc rządzi tu
parataktyczna zasada kompozycji. W pełnof igurowych ujęciach AT zastosowano zasadę hypotak-
tyczną umieszczając krzyż za plecami Chrystusa już umęczonego jako symbol przebytych cier-
pień, a więc już nie jako równorzędny motyw, ale podporządkowany jednej idei rządzącej całością
kompozycji172. Znaczenie atrybutowe krzyża występuje wyraźniej tam gdzie dodane są inne
narzędzia pasji począwszy od włóczni i kija z gąbką.
W Gradac pojawił się najwcześniej, bo przed 1276 r. grób, uważany powszechnie za bardzo
ważny w typie Chrystusa-AT. Stosowany był dwojako:
a) Chrystus stoi w sarkofagu (hypotaktyczna zasada kompozycji). Najwcześniejsze przykłady
należą do sztuki zachodniej —miniatura w Bibl. Casanatense w Rzymie, cod. lat. 1394 (koniec
XIII—pocz. XIV w.); predella poliptyku Simone Martini w Sienie z 1320 r., tu zmieniony typ
Chrystusa, ręce wyciągnięte ukośnie173.
W publikacjach polskich174 przyjął się zwyczaj stosowania nazwy „Chrystus w studni",
169 v. d. O s t e n, Der Schmerzensmann, jw., tabl. XV, 29; W. Greissćhel, Der Magdeburger Dom.
Berlin—Zurich 1939, il. 120 (pol XIV w.)
170 Paryż, Bibl. National, Ms. lat. 919, f. 53v; M. M e i s s, French Painting in the time of Jean de Berry.
London 1967, s. 125—6 nie przypisuje tej miniatury Mistrzowi Boucicaut.
171 G e r m a n o s, In Dominici corporis sepulturam. PG, t. XCVIII, szp. 277.
172 Błędne przeto jest twierdzenie, często powtarzane, że Chrystus opiera się plecami na krzyżu.
173 R. van Marle, The Development of the Italian Schools of Painting. t. II, The Hague 1924, il. 125;
G. Paccagnini, Simone Martini. Milano 1957, il. 25; H. Hager, Die Anfange des italienischen Altar-
bildes. Untersuchungen zur Entstehung des toskanischen Hochaltarretabels. Miinchen 1962, s. 114, 117, 154 (Pisa,
Museo Civico, poliptyk z S. Caterina, dat. zamówieniem 1320).
174 Z. A m e i s e n ó w n a, Średniowieczne malarstwo ścienne w Krakowie. Rocznik Krakowski, XIX,
1923, s. 80—83, il. 4; L. Kalinowski, Geneza Piety Średniowiecznej. Prace Komisji Historii Sztuki, X,
1952, s. 253, 3. Misericordia Domini czyli Chrystus w „studni", środkowo-europejska odmiana włoskiego układu
Chrystusa Umęczonego; Z. Kruszelnicki, Obraz z Donaborowa i zagadnienie ikonografii „Chrystusa
w studni". Teka Komisji Historii Sztuki, t. III, 1965, s. 77—152.
82