DOI Artikel:
Myszor, Wincenty: Symbolika perły w utworach gnostyków i manichejczyków
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19644#0046
jednak nie traci zupełnie związków z tradycją, z której został wzięty2. Szczególnie barwna,
a jednocześnie zapożyczona z tradycji biblijnej, wydaje się symbolika mandajczyków, czyli
wschodniego odłamu gnozy3. Wspólny dla wszystkich gnostyków sposób symbolicznego
wyrażania treści nazwał Hans Jonas „Logos der Gnosis"4, a Richard Reitzenstein
zatytułował rozdział swej pracy poświęcony temu zagadnieniu Die Kunstsprache der Gnosis5.
Symbolika gnostycka wzięta jest z tradycji religijnych swej epoki. Związki z tą epoką
zaznaczają się już w formie literackiej gnostyckich utworów, jak list dydaktyczny, diatryba,
kazanie, popularny wykład filozoficzny, ale także przez poszczególne obrazy wzięte z życia
codziennego, wojny, podróży (na przykład popularna w starożytności symbolika podróży
morskiej!), życia wyższych sfer, kupiectwa. Tu należy usytuować symbolikę perły, która na
Wschodzie była wyżej ceniona niż złoto.
W światopoglądzie gnostyków znajdujemy jednak przekonanie, które zdawałoby się
przeczyć użyciu symboli i porównań. Według gnostyków świat duchowy, boski, uznany za
rzeczywiście istniejący, różni się diametralnie od świata widzialnego, materialnego
i zmysłowego, będącego tylko ułudą i pozorem. Znajdujemy tu z pewnością ślad myśli
platońskiej, według której świat zmysłowy jest odbiciem, obrazem — i to niedoskonałym —
świata duchowego. Ten dualizm w ujęciu gnostyków był bardziej radykalny i nie dopuszczał
możliwości wypowiedzi o świecie duchowym za pomocą wyobrażeń zmysłowych. Świat
widzialny jest utożsamiany z błędem, wypełniony jest ignorancją, personifikacją Błędu
(gr. Piane). „Nieznajomość Ojca" — to jest najwyższego bytu, Boga, według Ewangelii
prawdy — „stworzyła strach i trwogę. Strach zaś wzmocnił się jak mgła, tak że nikt nie był
w stanie widzieć. Dlatego Piane znalazła moc, stworzyła materię dla siebie w pustce nie
poznanej przez nią prawdy"6. W związku z takim rozumieniem warstwy materialnej
symbolu przenośnia zostanie niemal całkowicie zdewaluowana. Gnostycki sposób myślenia
zbliża się do systemu wypowiedzi apofatycznych, to jest do teologii negatywnej, według
której o duchowej sferze możemy powiedzieć bardziej czym nie jest, niż czym jest. Często
prowadzi do wniosku paradoksalnego, że najlepszą wypowiedzią jest milczenie7. Potwier-
dzają to rozważania Hansa Jonasa na temat symbolicznego języka gnostyków, w których
pojawiają się takie tematy, jak wątek „obcego", to znaczy wątek boskiego, duchowego
świata, który jest obcy dla ludzi materialnych, wątek „innego świata", przeciwstawień życia
i śmierci, światłości i ciemności, jedności i rozbicia. Symbolika gnostycka uczestniczy w tego
rodzaju przeciwstawieniach, realizuje wypowiedź tego, co w myśl założeń gnostyckich
wypowiedzieć się nie da.
W nurcie gnostyckim wyróżniamy dwa typy, gnozę egipsko-syryjską, która bliższa jest
myśli platońskiej i realizuje swój dualizm przez emanacje bytów, oraz gnozę irańsko-mani-
chejską, której dualizm jest bardziej radykalny, metafizyczny. Można się spodziewać, że
w manicheizmie symbol będzie odgrywał mniejszą rolę niż w symbolice gnostyków z II
i III w., to jest w typie emanacyjnym. Okazuje się jednak, że symbolika manichejska, będąc
42
a jednocześnie zapożyczona z tradycji biblijnej, wydaje się symbolika mandajczyków, czyli
wschodniego odłamu gnozy3. Wspólny dla wszystkich gnostyków sposób symbolicznego
wyrażania treści nazwał Hans Jonas „Logos der Gnosis"4, a Richard Reitzenstein
zatytułował rozdział swej pracy poświęcony temu zagadnieniu Die Kunstsprache der Gnosis5.
Symbolika gnostycka wzięta jest z tradycji religijnych swej epoki. Związki z tą epoką
zaznaczają się już w formie literackiej gnostyckich utworów, jak list dydaktyczny, diatryba,
kazanie, popularny wykład filozoficzny, ale także przez poszczególne obrazy wzięte z życia
codziennego, wojny, podróży (na przykład popularna w starożytności symbolika podróży
morskiej!), życia wyższych sfer, kupiectwa. Tu należy usytuować symbolikę perły, która na
Wschodzie była wyżej ceniona niż złoto.
W światopoglądzie gnostyków znajdujemy jednak przekonanie, które zdawałoby się
przeczyć użyciu symboli i porównań. Według gnostyków świat duchowy, boski, uznany za
rzeczywiście istniejący, różni się diametralnie od świata widzialnego, materialnego
i zmysłowego, będącego tylko ułudą i pozorem. Znajdujemy tu z pewnością ślad myśli
platońskiej, według której świat zmysłowy jest odbiciem, obrazem — i to niedoskonałym —
świata duchowego. Ten dualizm w ujęciu gnostyków był bardziej radykalny i nie dopuszczał
możliwości wypowiedzi o świecie duchowym za pomocą wyobrażeń zmysłowych. Świat
widzialny jest utożsamiany z błędem, wypełniony jest ignorancją, personifikacją Błędu
(gr. Piane). „Nieznajomość Ojca" — to jest najwyższego bytu, Boga, według Ewangelii
prawdy — „stworzyła strach i trwogę. Strach zaś wzmocnił się jak mgła, tak że nikt nie był
w stanie widzieć. Dlatego Piane znalazła moc, stworzyła materię dla siebie w pustce nie
poznanej przez nią prawdy"6. W związku z takim rozumieniem warstwy materialnej
symbolu przenośnia zostanie niemal całkowicie zdewaluowana. Gnostycki sposób myślenia
zbliża się do systemu wypowiedzi apofatycznych, to jest do teologii negatywnej, według
której o duchowej sferze możemy powiedzieć bardziej czym nie jest, niż czym jest. Często
prowadzi do wniosku paradoksalnego, że najlepszą wypowiedzią jest milczenie7. Potwier-
dzają to rozważania Hansa Jonasa na temat symbolicznego języka gnostyków, w których
pojawiają się takie tematy, jak wątek „obcego", to znaczy wątek boskiego, duchowego
świata, który jest obcy dla ludzi materialnych, wątek „innego świata", przeciwstawień życia
i śmierci, światłości i ciemności, jedności i rozbicia. Symbolika gnostycka uczestniczy w tego
rodzaju przeciwstawieniach, realizuje wypowiedź tego, co w myśl założeń gnostyckich
wypowiedzieć się nie da.
W nurcie gnostyckim wyróżniamy dwa typy, gnozę egipsko-syryjską, która bliższa jest
myśli platońskiej i realizuje swój dualizm przez emanacje bytów, oraz gnozę irańsko-mani-
chejską, której dualizm jest bardziej radykalny, metafizyczny. Można się spodziewać, że
w manicheizmie symbol będzie odgrywał mniejszą rolę niż w symbolice gnostyków z II
i III w., to jest w typie emanacyjnym. Okazuje się jednak, że symbolika manichejska, będąc
42