DOI Heft:
Rozprawy
DOI Artikel:Bieniek, Stanisław: W sprawie grobowca Piotra Włostowica
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13792#0015
W SPRAWIE GROBOWCA PIOTRA WŁOSTOWICA 9
w płaskorzeźbie położono dopiero przy końcu
XIII wieku16. Takie postawienie sprawy wy-
jaśnia sprzeczności, jakie zachodzą w wyglą-
dzie grobowca przy traktowaniu go jako jedno-
litej budowli. Świadom tego był już Wł.
Łuszczkiewicz, który chociaż grobowiec
uważał za wytwór XII wieku, to jednak nie-
pokoił go fakt, że płyta górna miała ogzemso-
wanie proste, nieco gotyckie, a z samym ojcem
Wilhelmem nie wiedział, co począć 17.
Ostatnio za koncepcją K. Furmankie-
wiczówny opowiedział się G. Chma-
rzyński pisząc, że około roku 1285 opat
klasztoru św. Wincentego sprowadził do Wrocła-
wia mistrzów z Naumburga w celu wykonania
posągów nagrobnych na romańskiej jeszcze pły-
cie dla uczczenia pamięci fundatorów opactwa
Piotra Włostowica i jego żony Marii Ruskiej18.
Wiele danych przemawia za takim właśnie
ujęciem problemu omawianego grobowca. Na
wstępie trzeba uświadomić sobie fakt, iż gro-
bowce w epoce romańskiej nie należały w Pol-
sce do rzadkości, jak to wynika z coraz licz-
niejszych znalezisk dwunasto wiecznych płyt
nagrobnych fundowanych nie tylko dla monar-
chów i wyższego duchowieństwa, ale i świec-
kich feudałów. Takie płyty nagrobne, kute
w granicie czy piaskowcu, z postaciami męż-
czyzn wskazującymi na możnowładców, znane
są n.p. z Tumu pod Łęczycą i z Wiślicy 19.
Poza tym wiadomo, że Piotr Włostowic pro-
wadził niezwykle ożywioną działalność budow-
laną, jeśli ówczesne źródła przypisują mu
wzniesienie 70 kościołów i klasztorów. Tego
rodzaju działalność musiała mieć silne oparcie
w warsztacie rzeźbiarsko-kamieniarskim dzia-
łającym na jego usługach, co się też ostatnio
podkreśla20. Wspaniałe wyroby tego warszta-
tu, z których niektóre można jeszcze dziś oglą-
dać, zdobiły nie tylko świątynie wrocławskie,
lecz także sięgały Kujaw. Czyż więc nie mógł
wyjść z tego warsztatu grobowiec samego Pio-
tra Włostowica, jeśli jeszcze o to zabiegała ro-
dzina i benedyktyni z klasztoru św. Wincente-
go, którzy tyle łask doświadczyli od zmarłego
fundatora?
Na potwierdzenie tego istnieje zresztą bez-
pośrednia wskazówka. Otóż powszechnie wia-
domo, że Piotr Włostowic używał jako swego
osobistego znaku monogramu własnego imie-
nia. W ponorbertańskiej bazylice św. Trójcy
w Strzelnie, wzniesionej około roku 1133 przez
16 Furmankiewiczówna K., Grobowiec
Piotra Włostowica i jego żony Marii, „Sprawozdania
z czynności i posiedzeń Pol. Akad. Umiej"., t. XXXII,
1927, nr 3, s. 2.
17 Łuszczkiewicz, Kościoły i rzeźby duni-
nowskie..., s. 110 oraz 95 przyp. 1.
18 Sztuka polska czasów średniowiecznych, War-
szawa 1953, skrypt red. G. Chmarzyńskiego, s. 92.
"Świechowski Z., Budownictwo romańskie
w Polsce. Katalog zabytków, Wrocław—Warszawa—
Kraków 1963, s. 304, 327 oraz ilustracje 773, 835.
20 Zob. Morelowski, Studia..., s. 29, 37. O ku-
jawskiej filii tego warsztatu wspomina Dobrowol-
ski, Historia sztuki polskiej..., s. 95.
Piotra Włostowica 21, na głowicy jednej z dwu-
nastowiecznych kolumn, odsłoniętych po woj-
nie przez Z. Kępińskiego spod baroko-
wej obudowy, znajduje się monogram imienia
Petrus (tabl. II, 1) w pozycji poziomej, który
słusznie uważa się za znak fundatora tego
obiektu 22. Identycznej formy monogram usta-
wiony w pozycji pionowej (tabl. II, 2), znalaz-
łem w jednej z kronik Benedykta z Poznania,
który widział ten monogram wyryty na grobow-
cu Piotra Włostowica w ołbińskim kościele św.
Wincentego jeszcze przed jego zburzeniem23.
Benedykt z Poznania zanim przybył do
Wrocławia był przez 10 lat proboszczem ko-
ścioła w Kotłowie (pow. Ostrów Wlkp.), któ-
ry uchodził za fundację Piotra. Po przybyciu
do Wrocławia wstępuje on do zakonu kanoni-
ków regularnych NMP na Wyspie Piaskowej
i z ich polecenia obejmuje probostwo przy ko-
ściele szpitalnym św. Ducha. Benedykt nie był
dobrym administratorem, pasjonowała go prze-
szłość Śląska, całymi więc dniami przesiady-
wał w bibliotece klasztoru św. Wincentego na
Ołbinie. Wynikiem tych studiów były, napi-
sane w roku 1520, dwie niewielkie kroniki
0 Piotrze24. Przekazany przez jedną z nich
monogram Włostowica różni się, podobnie jak
1 strzelneński, od monogramów Piotra dotych-
czas znanych z przekazów Jana Długosza (tabl.
II, 3) i kopistów grobowca (tabl. I, 1), które
były, jak z tej konfrontacji wynika, poważnie
zniekształcone 25, tak jak zniekształcone są ko-
pie samego grobowca.
21 Zob. ostatnio Bieniek St., Uwagi nad po-
wstaniem klasztoru w Strzelnie i fundacjami Piotra
Włostowica z około połowy XII wieku, „Prace Komi-
sji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego",
t. II, 1964, s. 33—54 oraz komunikat pod tymże tytu-
łem w Biuletynie Historii Sztuki, R. XXVI, 1964, nr 1.
22 Wiliński St., Nad monogramem drzwi gnieź-
nieńskich w: „Drzwi Gnieźnieńskie", praca zbiorowa,
t. I, Wrocław 1956, s. 117—118 oraz ryc. 3 i 4 na
str. 113. Podobnie było w sztuce ruskiej, gdzie np.
znaku ks. Andrzeja (1157—1175) używali jego kamie-
niarze. Zob. recenzję J. Jodkowskiego z pracy
N. N. W o r o n i n a, Pamiatniki władimiro-suzdalsko-
go zodczestwa XI—XIII wieków, Moskwa 1945, za-
mieszczoną w Biuletynie Historii Sztuki i Kultury,
VIII, 1946, nr 3/4, s. 213 i ryc. 23; Wiliński, jak
wyżej, s. 118 przypis 91.
23 Benedicti Poznaniensis Historia sive cronica
Petri comitis ex Dacia septuaginta septem ecclesia-
rum fundatoris, k. 32, Rękopis Biblioteki Uniwer-
syteckiej we Wrocławiu, sygnatura IV Fol. 188.
24 Zob. Plezia M., Wstęp do edycji Kroniki
o Piotrze w: „Monumenta Poloniae Historica, nova
series" (dalej cytuję MPH ns), t. II, s. XXII; Gra-
b o w i e c k a Z., Benedykt z Poznania — szesnasto-
wieczny badacz polskiej przeszłości Śląska w: „Z
dziejów postępowej ideologii na Śląsku wieku XIV—
XVI", praca zbiorowa, Warszawa 1956, s. 125—150.
25 J. Długosz, Historia (Biblioteka Czartorys-
kich w Krakowie, rękopis nr 1306, s. 326); Fried-
b e r g M., Klejnoty Długoszowe (odbitka z „Rocznika
Heraldycznego", t. X), Kraków 1936, s. 64; Tenże,
Ród Łabędziów w wiekach średnich (odb. z „Rocznika
Heraldycznego", t. VII), Kraków 1925, s. 84. Mono-
gramy na kopiach grobowca zob. G ii n d e 1, o.c,
tabl. I, 1; II, 3. Przekazy J. Długosza i kopistów gro-
bowca omawia ostatnio Wiliński, o.c, s. 112—114
oraz ryc. 5 i 6.
2 — Roczniki Sztuki Śląskiej, III.
w płaskorzeźbie położono dopiero przy końcu
XIII wieku16. Takie postawienie sprawy wy-
jaśnia sprzeczności, jakie zachodzą w wyglą-
dzie grobowca przy traktowaniu go jako jedno-
litej budowli. Świadom tego był już Wł.
Łuszczkiewicz, który chociaż grobowiec
uważał za wytwór XII wieku, to jednak nie-
pokoił go fakt, że płyta górna miała ogzemso-
wanie proste, nieco gotyckie, a z samym ojcem
Wilhelmem nie wiedział, co począć 17.
Ostatnio za koncepcją K. Furmankie-
wiczówny opowiedział się G. Chma-
rzyński pisząc, że około roku 1285 opat
klasztoru św. Wincentego sprowadził do Wrocła-
wia mistrzów z Naumburga w celu wykonania
posągów nagrobnych na romańskiej jeszcze pły-
cie dla uczczenia pamięci fundatorów opactwa
Piotra Włostowica i jego żony Marii Ruskiej18.
Wiele danych przemawia za takim właśnie
ujęciem problemu omawianego grobowca. Na
wstępie trzeba uświadomić sobie fakt, iż gro-
bowce w epoce romańskiej nie należały w Pol-
sce do rzadkości, jak to wynika z coraz licz-
niejszych znalezisk dwunasto wiecznych płyt
nagrobnych fundowanych nie tylko dla monar-
chów i wyższego duchowieństwa, ale i świec-
kich feudałów. Takie płyty nagrobne, kute
w granicie czy piaskowcu, z postaciami męż-
czyzn wskazującymi na możnowładców, znane
są n.p. z Tumu pod Łęczycą i z Wiślicy 19.
Poza tym wiadomo, że Piotr Włostowic pro-
wadził niezwykle ożywioną działalność budow-
laną, jeśli ówczesne źródła przypisują mu
wzniesienie 70 kościołów i klasztorów. Tego
rodzaju działalność musiała mieć silne oparcie
w warsztacie rzeźbiarsko-kamieniarskim dzia-
łającym na jego usługach, co się też ostatnio
podkreśla20. Wspaniałe wyroby tego warszta-
tu, z których niektóre można jeszcze dziś oglą-
dać, zdobiły nie tylko świątynie wrocławskie,
lecz także sięgały Kujaw. Czyż więc nie mógł
wyjść z tego warsztatu grobowiec samego Pio-
tra Włostowica, jeśli jeszcze o to zabiegała ro-
dzina i benedyktyni z klasztoru św. Wincente-
go, którzy tyle łask doświadczyli od zmarłego
fundatora?
Na potwierdzenie tego istnieje zresztą bez-
pośrednia wskazówka. Otóż powszechnie wia-
domo, że Piotr Włostowic używał jako swego
osobistego znaku monogramu własnego imie-
nia. W ponorbertańskiej bazylice św. Trójcy
w Strzelnie, wzniesionej około roku 1133 przez
16 Furmankiewiczówna K., Grobowiec
Piotra Włostowica i jego żony Marii, „Sprawozdania
z czynności i posiedzeń Pol. Akad. Umiej"., t. XXXII,
1927, nr 3, s. 2.
17 Łuszczkiewicz, Kościoły i rzeźby duni-
nowskie..., s. 110 oraz 95 przyp. 1.
18 Sztuka polska czasów średniowiecznych, War-
szawa 1953, skrypt red. G. Chmarzyńskiego, s. 92.
"Świechowski Z., Budownictwo romańskie
w Polsce. Katalog zabytków, Wrocław—Warszawa—
Kraków 1963, s. 304, 327 oraz ilustracje 773, 835.
20 Zob. Morelowski, Studia..., s. 29, 37. O ku-
jawskiej filii tego warsztatu wspomina Dobrowol-
ski, Historia sztuki polskiej..., s. 95.
Piotra Włostowica 21, na głowicy jednej z dwu-
nastowiecznych kolumn, odsłoniętych po woj-
nie przez Z. Kępińskiego spod baroko-
wej obudowy, znajduje się monogram imienia
Petrus (tabl. II, 1) w pozycji poziomej, który
słusznie uważa się za znak fundatora tego
obiektu 22. Identycznej formy monogram usta-
wiony w pozycji pionowej (tabl. II, 2), znalaz-
łem w jednej z kronik Benedykta z Poznania,
który widział ten monogram wyryty na grobow-
cu Piotra Włostowica w ołbińskim kościele św.
Wincentego jeszcze przed jego zburzeniem23.
Benedykt z Poznania zanim przybył do
Wrocławia był przez 10 lat proboszczem ko-
ścioła w Kotłowie (pow. Ostrów Wlkp.), któ-
ry uchodził za fundację Piotra. Po przybyciu
do Wrocławia wstępuje on do zakonu kanoni-
ków regularnych NMP na Wyspie Piaskowej
i z ich polecenia obejmuje probostwo przy ko-
ściele szpitalnym św. Ducha. Benedykt nie był
dobrym administratorem, pasjonowała go prze-
szłość Śląska, całymi więc dniami przesiady-
wał w bibliotece klasztoru św. Wincentego na
Ołbinie. Wynikiem tych studiów były, napi-
sane w roku 1520, dwie niewielkie kroniki
0 Piotrze24. Przekazany przez jedną z nich
monogram Włostowica różni się, podobnie jak
1 strzelneński, od monogramów Piotra dotych-
czas znanych z przekazów Jana Długosza (tabl.
II, 3) i kopistów grobowca (tabl. I, 1), które
były, jak z tej konfrontacji wynika, poważnie
zniekształcone 25, tak jak zniekształcone są ko-
pie samego grobowca.
21 Zob. ostatnio Bieniek St., Uwagi nad po-
wstaniem klasztoru w Strzelnie i fundacjami Piotra
Włostowica z około połowy XII wieku, „Prace Komi-
sji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego",
t. II, 1964, s. 33—54 oraz komunikat pod tymże tytu-
łem w Biuletynie Historii Sztuki, R. XXVI, 1964, nr 1.
22 Wiliński St., Nad monogramem drzwi gnieź-
nieńskich w: „Drzwi Gnieźnieńskie", praca zbiorowa,
t. I, Wrocław 1956, s. 117—118 oraz ryc. 3 i 4 na
str. 113. Podobnie było w sztuce ruskiej, gdzie np.
znaku ks. Andrzeja (1157—1175) używali jego kamie-
niarze. Zob. recenzję J. Jodkowskiego z pracy
N. N. W o r o n i n a, Pamiatniki władimiro-suzdalsko-
go zodczestwa XI—XIII wieków, Moskwa 1945, za-
mieszczoną w Biuletynie Historii Sztuki i Kultury,
VIII, 1946, nr 3/4, s. 213 i ryc. 23; Wiliński, jak
wyżej, s. 118 przypis 91.
23 Benedicti Poznaniensis Historia sive cronica
Petri comitis ex Dacia septuaginta septem ecclesia-
rum fundatoris, k. 32, Rękopis Biblioteki Uniwer-
syteckiej we Wrocławiu, sygnatura IV Fol. 188.
24 Zob. Plezia M., Wstęp do edycji Kroniki
o Piotrze w: „Monumenta Poloniae Historica, nova
series" (dalej cytuję MPH ns), t. II, s. XXII; Gra-
b o w i e c k a Z., Benedykt z Poznania — szesnasto-
wieczny badacz polskiej przeszłości Śląska w: „Z
dziejów postępowej ideologii na Śląsku wieku XIV—
XVI", praca zbiorowa, Warszawa 1956, s. 125—150.
25 J. Długosz, Historia (Biblioteka Czartorys-
kich w Krakowie, rękopis nr 1306, s. 326); Fried-
b e r g M., Klejnoty Długoszowe (odbitka z „Rocznika
Heraldycznego", t. X), Kraków 1936, s. 64; Tenże,
Ród Łabędziów w wiekach średnich (odb. z „Rocznika
Heraldycznego", t. VII), Kraków 1925, s. 84. Mono-
gramy na kopiach grobowca zob. G ii n d e 1, o.c,
tabl. I, 1; II, 3. Przekazy J. Długosza i kopistów gro-
bowca omawia ostatnio Wiliński, o.c, s. 112—114
oraz ryc. 5 i 6.
2 — Roczniki Sztuki Śląskiej, III.