DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.55691#0260
256
Jerzy Uścinowicz
powtarzają bezpośrednio kształt późnoantycznego
baptysterium60.
Szczególnie ważne są także rotundy państwa
Wiślan i Polan61. Są nimi przede wszystkim, dawne,
choć nieistniejące już w większości lub pozostałe
w ruinach fundamentów, pierwsze kamienne świą-
tynie rotundowe. Pochodziły z okresu chrystianiza-
cji tych ziem. Jest nią choćby rotunda w Gromniku,
rotunda w Grabowcu czy istniejąca do dziś rotunda
w Cieszynie.
Architektura tej cerkwi, prócz ideowego i ty-
pologicznego związku z kulturą Bizancjum oraz
dziedzictwem prawosławnej kultury Słowian, po-
wstałym w efekcie działalności Sw. Sw. Cyryla i Me-
todego, ma także bezpośredni związek z lokalną
kulturą prawosławną regionu pogranicza, wspólną
duchową spuścizną Polski i Rusi. Budynki w formie
rotundy istniały bowiem także w tymże środowisku
kulturowym. Są one nośnikiem tradycji lokalnej,
sposobem zachowania jej w pamięci wiernych i ich
transmisji jej wartości w przyszłość. Powstałe na
tym obszarze rotundy są bowiem bezpośrednio po-
wiązane z tradycją wznoszenia w XII w. centralnych
cerkwi Rusi Halickiej: przemyskiej rotundy Sw. Mi-
kołaja i drewnianej wielobocznej cerkwi w Olesz-
kowie (okręgu Iwano-Frankowskiego na Ukrainie)
oraz ruskich rotund w Kijowie, Wyszogrodzie, Ha-
liczu, Przemyślu, a także znajdujących się w Polsce
rotund: na Wawelu w Krakowie, Cieszynie, Strzel-
nie, Gieczu, Grabowcu koło Sosnówki, Ostrowie
Lednickim, Gromniku i innych.
Przykładami mogą być tutaj rotundy Sw. Mi-
chała Archanioła (z poi. XIII w.) i Sw. Bazylego
Wielkiego we Włodzimierzu Wołyńskim z 1294 r.
Przeprowadzone przez M. K. Kargera w latach
1954-1956 badania ruin rotundy Sw. Michała
Archanioła stanowią, że została ona zbudowana
60 Zob.: Hruby (уЭЬЗУ Europas (2000: 227-241); Galuśka
(1998: 161-180); Hawrot (1962: 255-284); Kalousek
(1970); Иоаннисян (1994: 100-147); Merhautova (1971);
Поулик (1963: 35-65); Poulik (1948); Poulik (1963); Poulik
(1975); Поп (1978: 9-26); Рогов (1991: 174-187); Sztuka
(1971); Ширинский (1978: 203-206); Шалковски (1987:
126-133); Tuma (1985: 67-77); Urbańczyk (1997); Великая
Моравия (1985); Vavrinek (1982: 161-188).
61 Przed 1000 rokiem datuje się: rotundę pod katedrą
w Gnieźnie; palatium i domniemaną rotundę w Poznaniu;
rotundę Sw. Sw. Feliksa i Adaukta (Bogurodzicy) na Wawelu;
tzw. rotundę В na Wawelu; palatium i rotundę w Przemyślu;
palatium i rotundę w Gieczu; kościół Sw. Mikołaja w Wiślicy;
tzw. rotundę z absydami w Wiślicy (ostatnio lokuje się ją, jak
i cały zespół rezydencjonalny w Wiślicy, w XII w.); rotundę
na Gromniku i inne. Zob.: Małachowicz (2008: 161-176).
na planie koła o średnicy wewnętrznej ok. 21 m.
Wewnątrz świątyni znajdowała się okrągła w planie
kolumnada w typie tolosu, składająca się z ośmiu
filarów: czterech kolumnowych i czterech ośmio-
bocznych. We wschodniej zaś części miała ona trzy
apsydy. Bardziej skomplikowaną była oktokoncho-
wa kompozycja przestrzenna cerkwi Sw. Bazylego,
z czterema dużymi absydami umieszczonymi na
osiach głównych i czterema mniejszymi, pomiędzy
nimi. Największa z nich - wschodnia - była absy-
dą ołtarzową. Wewnętrzna część środkowa cerkwi,
wzdłuż osi północ-południe, ma rozmiar 8,1 m.
Plan tej cerkwi miał swoją formalną analogię do
ośmiokątnie rozplanowanej, górnej kondygnacji
cerkwi w Stołpi koło Chełma w Polsce. Powstała
w kręgu rusko-bizantyjskiej kultury wieża z końca
XII w. istniała zapewne aż do końca XIII w. Bada-
nia wykazały, że wyższe kondygnacje wieży miały
funkcje sakralne. Była tam kaplica. Bardzo praw-
dopodobne jest, że była to wieża monastyru, gdzie
schroniła się wielka księżna, żona Romana Mścisła-
wowicza, księcia Halickiego.
Dla Podlasia najbardziej znaczące pozostaje
jednak przede wszystkim dziedzictwo architektury
zabytkowych cerkwi grodzieńskich, zwłaszcza ro-
tundowych, w szczególności: cerkwi Podniesienia
Krzyża Świętego (Krestowozdwiżenskiej) i kaplicy
cmentarnej na Podolu, należącej do cerkwi kate-
dralnej zobrazowanej na rysunku G. Adelhauzera
z 1567 r., na sztychu M. Zundta z 1568 r. (ił. 13),
na wydanym w Kolonii, w latach 1572-1618, atla-
sie świata Civites orbis terrarum G. Brauna i F. Ho-
genbega (il. 14), rysunku T. Makowskiego z 1600 r.
(il. 15), miedziorycie E. Kiesera i D. Meisnera
z 1623-1631 r. (il. 16), czy G. Bodenehra (il. 17)
i innych62. Na wszystkich tych mapach i sztychach
są one bardzo do siebie zbliżone w formie. Pomimo,
że nie istnieją już one w realnej przestrzeni miasta
zachowane są nadal w pamięci kultury duchowej
prawosławia. Są wiecznie żywe.
Cerkiew Podniesienia Krzyża Świętego wzmian-
kowana była po raz pierwszy około 1480 r. Jej lo-
kalizację, możemy określić, wiedząc, że w 1674 r.
unicki metropolita Cyprian Zochowski przekazał
karmelitom bosym ziemię cerkiewną „братства
гарбарского ”. Z działką tej cerkwi sąsiadował bo-
wiem stary drewniany kościół karmelitów63. Z do-
62 Wszystkie prezentowane mapy dostępne: http://www.
lithuanianmaps.com/TownViewsA-J.html
63 Квитницкая (1962: 22).
Jerzy Uścinowicz
powtarzają bezpośrednio kształt późnoantycznego
baptysterium60.
Szczególnie ważne są także rotundy państwa
Wiślan i Polan61. Są nimi przede wszystkim, dawne,
choć nieistniejące już w większości lub pozostałe
w ruinach fundamentów, pierwsze kamienne świą-
tynie rotundowe. Pochodziły z okresu chrystianiza-
cji tych ziem. Jest nią choćby rotunda w Gromniku,
rotunda w Grabowcu czy istniejąca do dziś rotunda
w Cieszynie.
Architektura tej cerkwi, prócz ideowego i ty-
pologicznego związku z kulturą Bizancjum oraz
dziedzictwem prawosławnej kultury Słowian, po-
wstałym w efekcie działalności Sw. Sw. Cyryla i Me-
todego, ma także bezpośredni związek z lokalną
kulturą prawosławną regionu pogranicza, wspólną
duchową spuścizną Polski i Rusi. Budynki w formie
rotundy istniały bowiem także w tymże środowisku
kulturowym. Są one nośnikiem tradycji lokalnej,
sposobem zachowania jej w pamięci wiernych i ich
transmisji jej wartości w przyszłość. Powstałe na
tym obszarze rotundy są bowiem bezpośrednio po-
wiązane z tradycją wznoszenia w XII w. centralnych
cerkwi Rusi Halickiej: przemyskiej rotundy Sw. Mi-
kołaja i drewnianej wielobocznej cerkwi w Olesz-
kowie (okręgu Iwano-Frankowskiego na Ukrainie)
oraz ruskich rotund w Kijowie, Wyszogrodzie, Ha-
liczu, Przemyślu, a także znajdujących się w Polsce
rotund: na Wawelu w Krakowie, Cieszynie, Strzel-
nie, Gieczu, Grabowcu koło Sosnówki, Ostrowie
Lednickim, Gromniku i innych.
Przykładami mogą być tutaj rotundy Sw. Mi-
chała Archanioła (z poi. XIII w.) i Sw. Bazylego
Wielkiego we Włodzimierzu Wołyńskim z 1294 r.
Przeprowadzone przez M. K. Kargera w latach
1954-1956 badania ruin rotundy Sw. Michała
Archanioła stanowią, że została ona zbudowana
60 Zob.: Hruby (уЭЬЗУ Europas (2000: 227-241); Galuśka
(1998: 161-180); Hawrot (1962: 255-284); Kalousek
(1970); Иоаннисян (1994: 100-147); Merhautova (1971);
Поулик (1963: 35-65); Poulik (1948); Poulik (1963); Poulik
(1975); Поп (1978: 9-26); Рогов (1991: 174-187); Sztuka
(1971); Ширинский (1978: 203-206); Шалковски (1987:
126-133); Tuma (1985: 67-77); Urbańczyk (1997); Великая
Моравия (1985); Vavrinek (1982: 161-188).
61 Przed 1000 rokiem datuje się: rotundę pod katedrą
w Gnieźnie; palatium i domniemaną rotundę w Poznaniu;
rotundę Sw. Sw. Feliksa i Adaukta (Bogurodzicy) na Wawelu;
tzw. rotundę В na Wawelu; palatium i rotundę w Przemyślu;
palatium i rotundę w Gieczu; kościół Sw. Mikołaja w Wiślicy;
tzw. rotundę z absydami w Wiślicy (ostatnio lokuje się ją, jak
i cały zespół rezydencjonalny w Wiślicy, w XII w.); rotundę
na Gromniku i inne. Zob.: Małachowicz (2008: 161-176).
na planie koła o średnicy wewnętrznej ok. 21 m.
Wewnątrz świątyni znajdowała się okrągła w planie
kolumnada w typie tolosu, składająca się z ośmiu
filarów: czterech kolumnowych i czterech ośmio-
bocznych. We wschodniej zaś części miała ona trzy
apsydy. Bardziej skomplikowaną była oktokoncho-
wa kompozycja przestrzenna cerkwi Sw. Bazylego,
z czterema dużymi absydami umieszczonymi na
osiach głównych i czterema mniejszymi, pomiędzy
nimi. Największa z nich - wschodnia - była absy-
dą ołtarzową. Wewnętrzna część środkowa cerkwi,
wzdłuż osi północ-południe, ma rozmiar 8,1 m.
Plan tej cerkwi miał swoją formalną analogię do
ośmiokątnie rozplanowanej, górnej kondygnacji
cerkwi w Stołpi koło Chełma w Polsce. Powstała
w kręgu rusko-bizantyjskiej kultury wieża z końca
XII w. istniała zapewne aż do końca XIII w. Bada-
nia wykazały, że wyższe kondygnacje wieży miały
funkcje sakralne. Była tam kaplica. Bardzo praw-
dopodobne jest, że była to wieża monastyru, gdzie
schroniła się wielka księżna, żona Romana Mścisła-
wowicza, księcia Halickiego.
Dla Podlasia najbardziej znaczące pozostaje
jednak przede wszystkim dziedzictwo architektury
zabytkowych cerkwi grodzieńskich, zwłaszcza ro-
tundowych, w szczególności: cerkwi Podniesienia
Krzyża Świętego (Krestowozdwiżenskiej) i kaplicy
cmentarnej na Podolu, należącej do cerkwi kate-
dralnej zobrazowanej na rysunku G. Adelhauzera
z 1567 r., na sztychu M. Zundta z 1568 r. (ił. 13),
na wydanym w Kolonii, w latach 1572-1618, atla-
sie świata Civites orbis terrarum G. Brauna i F. Ho-
genbega (il. 14), rysunku T. Makowskiego z 1600 r.
(il. 15), miedziorycie E. Kiesera i D. Meisnera
z 1623-1631 r. (il. 16), czy G. Bodenehra (il. 17)
i innych62. Na wszystkich tych mapach i sztychach
są one bardzo do siebie zbliżone w formie. Pomimo,
że nie istnieją już one w realnej przestrzeni miasta
zachowane są nadal w pamięci kultury duchowej
prawosławia. Są wiecznie żywe.
Cerkiew Podniesienia Krzyża Świętego wzmian-
kowana była po raz pierwszy około 1480 r. Jej lo-
kalizację, możemy określić, wiedząc, że w 1674 r.
unicki metropolita Cyprian Zochowski przekazał
karmelitom bosym ziemię cerkiewną „братства
гарбарского ”. Z działką tej cerkwi sąsiadował bo-
wiem stary drewniany kościół karmelitów63. Z do-
62 Wszystkie prezentowane mapy dostępne: http://www.
lithuanianmaps.com/TownViewsA-J.html
63 Квитницкая (1962: 22).