DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.25717#0011
Sztuka cerkiewna Rusi halicko-wołyńskiej
9
śmierci ostatniego władcy halickiego, ziemie Rusi halickiej przeszły pod
panowanie króla polskiego Kazimierza Wielkiego (1349). Król najpierw opano-
wał Lwów i Halicz, które ufortyfikował i obsadził własnymi załogami, następnie
zajął ziemię bełską, chełmską i włodzimierską, a wreszcie w r. 1367 wkroczył na
Podole i Wołyń ostatecznie kładąc kres księstwu halicko-wołyńskiemu.
Wiedza o architekturze cerkiewnej na obszarach Rusi zachodniej
w XII—XIV wieku ma charakter wyrywkowy. W toku badań archeologicznych
prowadzonych tu od XIX w., m.in. przez Izydora Szaraniewicza, Juliana
Zachariewicza, Jana Pasternaka, Józefa Pełeńskiego, Jerzego Jodkowskiego,
Michała Walickiego, Nikołaja N. Woronina, Michaiła K. Kargera, a ostatnio
Iwana R. Mohytycza, Olega M. Ioannisjana i Pawła A. Rappoporta zlokalizo-
wano i w znacznym stopniu przebadano szesnaście cerkwi z w. XII i osiem
ogólnie datowanych na XIII i XIV w. Żadna z nich nie przetrwała do naszych
czasów w swym pierwotnym, średniowiecznym kształcie: jedne spłonęły cał-
kowicie, inne przebudowywane wielokrotnie w czasach nowożytnych zatraciły
średniowieczne układy przestrzenne. Wszystkie rekonstruowane są na podstawie
bardzo skromnych, a często budzących istotne wątpliwości fragmentów fun-
damentów3. Podobnie jak rekonstrukcja rzutów niektórych cerkwi jest dyskusyj-
na, tak sporne wydaje się datowanie wielu z nich, niejednokrotnie tylko na
podstawie tradycji i późnych przekazów pisanych.
Niestety, przekazy pisane w niewielkim tylko stopniu poszerzają wiedzę
0 halicko-wołyńskiej architekturze cerkiewnej XII—XIV w. Tylko trzy cerkwie
zostały wymienione przez średniowiecznych kronikarzy w sposób nie budzący
wątpliwości co do ich identyfikacji: cerkiew p.w. Św. Jana w Przemyślu
wymieniona przez Jana Długosza pod r. 1126 oraz cerkiew Zbawiciela (Spaska)
1 sobór Zaśnięcia Bogurodzicy (Uspienski) w Haliczu w Latopisie Hipackim
(odpowiednio pod r. 1152 i 1187). Zdecydowana większość budowli poświad-
czona jest nie w źródłach im współczesnych, lecz w tekstach późniejszych,
z XV—XVI w. Niekiedy też budowle odkrywane podczas badań archeologicz-
nych tylko hipotetycznie są łączone ze wzmiankowanymi w przekazach pisa-
nych. Pośrednich przesłanek dla określenia chronologii architektury mogłyby
dostarczyć badania nad dziejami struktury organizacyjnej Cerkwi prawosławnej
na ziemi halicko-wołyńskiej, lepiej udokumentowane źródłowo. Okazuje się
jednak, że z rzadka tylko przynoszą one konkretne informacje na temat
wznoszonych budowli. Na obszarze Rusi halicko-wołyńskiej funkcjonowało
pięć powstałych w różnym czasie biskupstw: włodzimiersko-wołyńskie, halickie,
chełmskie, przemyskie i łuckie4. Najstarsze, włodzimiersko-wołyńskie, powstało
jeszcze w czasach państwa kijowskiego, w XI wieku. Kolejność powoływania
biskupstw przemyskiego i halickiego pozostaje sporna. Pierwszym wymienio-
nym z imienia był biskup Halicza Kosma, po raz pierwszy wzmiankowany
w r. 1157, zaś po raz ostatni w r. 11655. Natomiast pierwszym znanym z imienia
biskupem przemyskim był dopiero arcybiskup Antoni z Nowogrodu mianowany
przez metropolitę kijowskiego Mateusza w r. 1220, jednak biskupi przemyscy
9
śmierci ostatniego władcy halickiego, ziemie Rusi halickiej przeszły pod
panowanie króla polskiego Kazimierza Wielkiego (1349). Król najpierw opano-
wał Lwów i Halicz, które ufortyfikował i obsadził własnymi załogami, następnie
zajął ziemię bełską, chełmską i włodzimierską, a wreszcie w r. 1367 wkroczył na
Podole i Wołyń ostatecznie kładąc kres księstwu halicko-wołyńskiemu.
Wiedza o architekturze cerkiewnej na obszarach Rusi zachodniej
w XII—XIV wieku ma charakter wyrywkowy. W toku badań archeologicznych
prowadzonych tu od XIX w., m.in. przez Izydora Szaraniewicza, Juliana
Zachariewicza, Jana Pasternaka, Józefa Pełeńskiego, Jerzego Jodkowskiego,
Michała Walickiego, Nikołaja N. Woronina, Michaiła K. Kargera, a ostatnio
Iwana R. Mohytycza, Olega M. Ioannisjana i Pawła A. Rappoporta zlokalizo-
wano i w znacznym stopniu przebadano szesnaście cerkwi z w. XII i osiem
ogólnie datowanych na XIII i XIV w. Żadna z nich nie przetrwała do naszych
czasów w swym pierwotnym, średniowiecznym kształcie: jedne spłonęły cał-
kowicie, inne przebudowywane wielokrotnie w czasach nowożytnych zatraciły
średniowieczne układy przestrzenne. Wszystkie rekonstruowane są na podstawie
bardzo skromnych, a często budzących istotne wątpliwości fragmentów fun-
damentów3. Podobnie jak rekonstrukcja rzutów niektórych cerkwi jest dyskusyj-
na, tak sporne wydaje się datowanie wielu z nich, niejednokrotnie tylko na
podstawie tradycji i późnych przekazów pisanych.
Niestety, przekazy pisane w niewielkim tylko stopniu poszerzają wiedzę
0 halicko-wołyńskiej architekturze cerkiewnej XII—XIV w. Tylko trzy cerkwie
zostały wymienione przez średniowiecznych kronikarzy w sposób nie budzący
wątpliwości co do ich identyfikacji: cerkiew p.w. Św. Jana w Przemyślu
wymieniona przez Jana Długosza pod r. 1126 oraz cerkiew Zbawiciela (Spaska)
1 sobór Zaśnięcia Bogurodzicy (Uspienski) w Haliczu w Latopisie Hipackim
(odpowiednio pod r. 1152 i 1187). Zdecydowana większość budowli poświad-
czona jest nie w źródłach im współczesnych, lecz w tekstach późniejszych,
z XV—XVI w. Niekiedy też budowle odkrywane podczas badań archeologicz-
nych tylko hipotetycznie są łączone ze wzmiankowanymi w przekazach pisa-
nych. Pośrednich przesłanek dla określenia chronologii architektury mogłyby
dostarczyć badania nad dziejami struktury organizacyjnej Cerkwi prawosławnej
na ziemi halicko-wołyńskiej, lepiej udokumentowane źródłowo. Okazuje się
jednak, że z rzadka tylko przynoszą one konkretne informacje na temat
wznoszonych budowli. Na obszarze Rusi halicko-wołyńskiej funkcjonowało
pięć powstałych w różnym czasie biskupstw: włodzimiersko-wołyńskie, halickie,
chełmskie, przemyskie i łuckie4. Najstarsze, włodzimiersko-wołyńskie, powstało
jeszcze w czasach państwa kijowskiego, w XI wieku. Kolejność powoływania
biskupstw przemyskiego i halickiego pozostaje sporna. Pierwszym wymienio-
nym z imienia był biskup Halicza Kosma, po raz pierwszy wzmiankowany
w r. 1157, zaś po raz ostatni w r. 11655. Natomiast pierwszym znanym z imienia
biskupem przemyskim był dopiero arcybiskup Antoni z Nowogrodu mianowany
przez metropolitę kijowskiego Mateusza w r. 1220, jednak biskupi przemyscy