DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.25717#0036
34
Wojciech Boberski
faktu, że do początku XVII w. parafia witebska pozostawała najdalej na wschód
wysuniętym i całkowicie osamotnionym przyczółkiem diecezji wileńskiej. Misyj-
ne położenie w jednym z ważniejszych ognisk prawosławia, a zarazem w stolicy
nowego województwa, sprzyjało hojności, z jaką król Zygmunt Stary uposażył
parafię, by w r. 1542 przekazać jej dochody na utrzymanie kolegium wikariuszy
katedralnych w Wilnie7. Były najwyższe w całym ogromnym biskupstwie.
Czerpano je z trzech bogatych wójtostw (blisko 300 poddanych dymów),
z placów miejskich tworzących osobną jurydykę, oraz z kabaku gwarantującego
monopol na okoliczne karczmy8. Patronat zawsze przysługiwał kapitule.
Początkowo plebanami zostawali wyłącznie kanonicy. Kiedy później odstępo-
wano od tej reguły, interesom kościoła w Witebsku, a także w Sorzycy
(miasteczko ok. 40 km napd.-zach. od Witebska, przy drodze do Bieszankowicz)
patronował delegowany przez nich kanonik-prokurator, czy kanonik-komisarz.
Okolicznościom tym zawdzięczamy stosunkowo bogate źródła do dziejów
kościoła, gromadzone w archiwum kapituły i przechowywane obecnie w od-
dziale rękopisów Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie.
1. Kościół drewniany (1614—1620)
Pierwszy (?) kościół nie przetrwał wielkiego pożaru Witebska w 1614 roku.
Już przedtem groził ruiną „od starości”, może więc — choć w w. XVI miasto
wielokrotnie pustoszyły najazdy moskiewskie — pochodził jeszcze z okresu
erekcji parafii. Posiłkując się m.in. legatem wojewody witebskiego Jana Zawiszy
kapituła wystawiła nową, drewnianą świątynię9. W 1620 r. sprawiła do niej
ozdobny ołtarz10, a później, zakupione w Warszawie, czarne aksamitne ornaty11.
Znany „czerteż” Witebska (1664) nie pokazuje obok cerkwi Zwiastowania nawet
śladu kościoła. Na lewo od niej, tam gdzie należałoby się go spodziewać,
przedstawiono studnię — można by nawet sądzić, iż wykopaną w jego krypcie
(il. 2). Okazuje się jednak, że — choć bez drzwi, okien i z zapadniętym dachem
— fara ocalała z moskiewskiej okupacji (1654—67). Wyszła również cało
z wielkiego pożaru miasta w 1680 r. Jednowieżowy kościół z dwuokienną fasadą,
transeptowymi kaplicami i kopułą nad skrzyżowaniem, opisany w pierwszej
z zachowanych wizytacji z 1704 r. (aneks I) pochodził więc najprawdopodobniej
z lat 1614—20. Należy zauważyć, że jego opis wiernie odpowiada najokazalszej
świątyni przedstawionej na wspomnianym moskiewskim planie Witebska (jako
cerkiew monasteru Aleksjejewskiego), identyfikowanej z pierwotnym kościołem
Jezuitów. Stała ona także na Zamku Niższym, ale blisko rynku, przy moście
przez Witbę. Wyjaśnieniem tej intrygującej zbieżności może być nie tylko
typizacja architektury drewnianej, ale i okoliczność, iż wojewoda smoleński
Aleksander Korwin Gosiewski, fundując Jezuitów w 1637 r., osadził ich przy
kościele farnym, gdzie mieli pomagać proboszczowi12. Wprawdzie w 1649 r.
postawili sobie własną świątynię p.w. św. Józefa i otworzyli szkoły, lecz czy na
Wojciech Boberski
faktu, że do początku XVII w. parafia witebska pozostawała najdalej na wschód
wysuniętym i całkowicie osamotnionym przyczółkiem diecezji wileńskiej. Misyj-
ne położenie w jednym z ważniejszych ognisk prawosławia, a zarazem w stolicy
nowego województwa, sprzyjało hojności, z jaką król Zygmunt Stary uposażył
parafię, by w r. 1542 przekazać jej dochody na utrzymanie kolegium wikariuszy
katedralnych w Wilnie7. Były najwyższe w całym ogromnym biskupstwie.
Czerpano je z trzech bogatych wójtostw (blisko 300 poddanych dymów),
z placów miejskich tworzących osobną jurydykę, oraz z kabaku gwarantującego
monopol na okoliczne karczmy8. Patronat zawsze przysługiwał kapitule.
Początkowo plebanami zostawali wyłącznie kanonicy. Kiedy później odstępo-
wano od tej reguły, interesom kościoła w Witebsku, a także w Sorzycy
(miasteczko ok. 40 km napd.-zach. od Witebska, przy drodze do Bieszankowicz)
patronował delegowany przez nich kanonik-prokurator, czy kanonik-komisarz.
Okolicznościom tym zawdzięczamy stosunkowo bogate źródła do dziejów
kościoła, gromadzone w archiwum kapituły i przechowywane obecnie w od-
dziale rękopisów Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie.
1. Kościół drewniany (1614—1620)
Pierwszy (?) kościół nie przetrwał wielkiego pożaru Witebska w 1614 roku.
Już przedtem groził ruiną „od starości”, może więc — choć w w. XVI miasto
wielokrotnie pustoszyły najazdy moskiewskie — pochodził jeszcze z okresu
erekcji parafii. Posiłkując się m.in. legatem wojewody witebskiego Jana Zawiszy
kapituła wystawiła nową, drewnianą świątynię9. W 1620 r. sprawiła do niej
ozdobny ołtarz10, a później, zakupione w Warszawie, czarne aksamitne ornaty11.
Znany „czerteż” Witebska (1664) nie pokazuje obok cerkwi Zwiastowania nawet
śladu kościoła. Na lewo od niej, tam gdzie należałoby się go spodziewać,
przedstawiono studnię — można by nawet sądzić, iż wykopaną w jego krypcie
(il. 2). Okazuje się jednak, że — choć bez drzwi, okien i z zapadniętym dachem
— fara ocalała z moskiewskiej okupacji (1654—67). Wyszła również cało
z wielkiego pożaru miasta w 1680 r. Jednowieżowy kościół z dwuokienną fasadą,
transeptowymi kaplicami i kopułą nad skrzyżowaniem, opisany w pierwszej
z zachowanych wizytacji z 1704 r. (aneks I) pochodził więc najprawdopodobniej
z lat 1614—20. Należy zauważyć, że jego opis wiernie odpowiada najokazalszej
świątyni przedstawionej na wspomnianym moskiewskim planie Witebska (jako
cerkiew monasteru Aleksjejewskiego), identyfikowanej z pierwotnym kościołem
Jezuitów. Stała ona także na Zamku Niższym, ale blisko rynku, przy moście
przez Witbę. Wyjaśnieniem tej intrygującej zbieżności może być nie tylko
typizacja architektury drewnianej, ale i okoliczność, iż wojewoda smoleński
Aleksander Korwin Gosiewski, fundując Jezuitów w 1637 r., osadził ich przy
kościele farnym, gdzie mieli pomagać proboszczowi12. Wprawdzie w 1649 r.
postawili sobie własną świątynię p.w. św. Józefa i otworzyli szkoły, lecz czy na