(Studia nad sztuką renesansu i baroku, Lublin, 1989)

Kościół św. Mikołaja na Czwartku - architektura

147

O wiele bardziej złożony jest problem sztukaterii w nawie naszego koś-
cioła, powstałych ok. 1620 r. Z jednej strony przejęte tu zostały zasady kom-
pozycji dekoracyjnej sieci sklepiennej wraz z klasycznymi motywami astraga-
łu i kimationu jońskiego z kościoła bernardynów w Lublinie, gdzie po raz
pierwszy zostały zastosowane (1607 r.). Z drugiej zaś strony w dekoracji skle-
piennej kościoła św. Mikołaja są elementy całkowicie oryginalne - później do-
piero kilkakrotnie powtórzone w innych obiektach. Sztukaterie w nawie
głównej kościoła bernardynów (il. 11) charakteryzują się niezwykłą prostotą
form i oszczędnym operowaniem tego rodzaju dekoracją. Listwy sztukateryj-
ne założono tu tylko w tych fragmentach sklepienia, gdzie są one „niezbęd-
ne” dla podkreślenia jego konstrukcji. Zachowują równowagę między kon-
strukcją a dekoracją, nie przytłaczają swym ciężarem lub liczbą motywów,
jak np. w Czemiernikach czy Radzyniu, gdzie poszczególne fragmenty skle-
pienia (np. lunety) stają się mało widoczne, szczelnie ukryte wśród „pajęczy-
ny” ram i listew i trzeba się czasem dobrze przyglądać, aby w ogóle móc się
zorientować, z jaką formą sklepienia mamy do czynienia. W kościele bernar-
dynów w Lublinie dekoracje dodatkowo podkreślają konstrukcję (biegnące
np. na krawędziach przenikania się lunet z kolebką), a ponadto tworzą na
wolnych fragmentach sklepienia figury o różnych kształtach, połączone rama-
mi w całą sieć, ale ażurową i delikatną. Ten umiar, prostota i lekkość widocz-
ne są właśnie w kościele na Czwartku, a niektóre kształty figur (z prezbite-
rium, nawy głównej i bocznych) są analogiczne. Nie ulega więc wątpliwości,
że kościół bernardynów odegrał znaczną rolę w ukształtowaniu się takich, a
nie innych form dekoracji w kościele św. Mikołaja. Są oczywiście pewne ró-
żnice w rysunku poszczególnych profili, precyzji wykonania, rodzajach połą-
czeń poszczególnych listew, ich szerokości i grubości, wielkości pól ograni-
czonych ramami, ale wynikają one z innej skali budowli, nieco innej konstru-
kcji sklepienia (u bernardynów kolebkowo-żebrowe) i różnych okresów po-
wstania dekoracji na sklepieniu kościoła bernardynów i w kościele na Czwa-
rtku.
Czasowo bliższe naszym i mające także wiele podobieństw są sztukaterie
z lat 1610-1613 w kościele farnym w Kazimierzu (il. 12). Chodzi tu zarówno
o sam sieciowy układ, nie dzielący sklepienia na poszczególne przęsła, jak
i o pewne powtarzające się motywy dekoracyjne. O ile pola w kształcie kwa-
dratów z półkolami na środku każdego z boków, samych kwadratów, prosto-
kątów i owali oraz motyw rozety ze stylizowanych liści projektant sztukaterii
dla kościoła św. Mikołaja mógł stworzyć wzorując się bezpośrednio na koś-
ciele bernardynów (tu je po raz pierwszy zastosowano), o tyle kwadraty ze
ściętymi narożami oraz skomplikowane figury z linii prostych i półokręgów
wklęsłych i wypukłych różnej wielkości (złączone wzajemnie) oraz motyw

136 Kurzątkowski, Renesansowy kościół, s. 298 (obok gładkich wałków w części środko-
wej występuje już astragal).