DOI article:
Wyrozumski, Jerzy: Święty Gereon i próba zaszczepienia jego kultu w Polsce
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.19896#0014
kościoła pod wezwaniem tego męczennika do czasów
starożytnych i przypisanie tego dzieła Helenie, matce
Konstantyna Wielkiego. Należy przypomnieć, że
w źródłach pisanych kościół jest poświadczony po raz
pierwszy przez Grzegorza z Tours u schyłku VI wieku.
Należy także przypomnieć, że nie nosił wówczas jeszcze
wezwania św. Gereona, ale Męczenników, czy też Zło-
tych Męczenników. Jego imienne wezwanie poświadczone
jest dopiero w VIII wieku i łączy się z rozwojem kultu
św. Gereona. Gertie Gretz, autorka ogłoszonego jeszcze
przed wojną studium historii tego obiektu, opierając się
na bogatym materiale porównawczym przyjmowała jako
czas jego powstania (w przybliżeniu) drugą połowę IV
wieku, ale była skłonna łączyć początki budowy nawet
z czasami Konstantyna Wielkiego (zm. 337)’7. Badania
archeologiczne przeprowadzone wewnątrz kościoła w
latach 1949/1950 w związku z jego odbudową, po do-
tkliwym zniszczeniu w czasie wojny, doprowadziły do
wniosku, że wzniesiono go w ostatnim trzydziestoleciu
(Drittel) IV wieku. Znaleziona w północnym murze tre-
wirska moneta cesarza Konstansa wyłącza wcześniejsze
datowanie budowli niż rok 350. Skoro Helena zmarła
w 329 roku, nie do przyjęcia jest tradycja przypisująca
jej tę budowę. Pojawiła się jednak próba łączenia z Heleną
programu budowlanego lub zainicjowania prac przy
kościele28. Znalezione wewnątrz świątyni mozaikowe
kamyki świadczą, że istotnie jej wnętrze mogło lśnić od
ich blasku. W części antycznych fundamentów natrafio-
no na dwa fragmenty rozbitego ołtarza bogini Izis. Ko-
ściół został posadowiony na miejscu dawnego cmentarza,
którego resztki stanowią interesujący materiał pomocni-
czy w datacji obiektu. Nie znaleziono śladów studni, do
której miały być wrzucone zwłoki męczenników.
Kościół św. Gereona należy do najstarszych obiek-
tów sakralnych Kolonii. Został wybudowany przed mu-
rem i bramą rzymskiego miasta. Jego dekagonalne zało-
żenie powstało w czasach rzymskich. Znajduje on ana-
logię w rzymskiej świątyni Minerva Medica. Różnica
polega na tym, że tamta została wybudowana na planie
koła, gdy tymczasem kolońska miała kształt owalny.
Tamta ma średnicę 25 m, a średnice owalu w Kolonii
wynosiły 23,54 m i 18,66 m. Sprawą dyskusyjną jest,
czy ten pierwotny kościół miał prześwietlony tambur29.
Pierwotny kościół Św. Gereona uległ w ciągu wie-
ków zniszczeniu. Jego restauracji dokonano w czasach
wspomnianego już arcybiskupa Annona (1056-1075)'°.
Wówczas wybudowano przytykającą do pierwotnej
budowli nawę. Odnowiono także wnętrze, gdzie - jak
"7 G. Gretz, St. Gereon zu Koln, Bonn 1936, s. 17.
"s i. Ch. Nattermann, Die goldene Heiligen-Geschichte des
Stiftes St. Gereon zn Koln, Koln 1960, s. 15-19.
O. S c h wab w pracy zbiorowej Friihchristliches Koln, Koln
1965, s. 34-37. Por. też Gretz, o. c., s. 67.
podaje żywot Annona - umieszczona została in-
skrypcja:
„Ex domini monito compunctus episcopus Anno
Quicquid habere potest divinis cultis offert;
Iussit et astantes appingeri ordine patres
Urbis Agrippinae sanctae virtutis amicae.
Pro ąuibus in coelis laetabitur ipse fidelis”.
(Zainspirowany monitem Pana biskup Anno
Cokolwiek mieć może, ofiarowuje boskim kultom.
Nakazał też wymalować stojących w porządku ojców
Miasta Agrypiny, przyjaciółki świętej cnoty.
Za to ów wierny w niebie będzie zażywał radości.)
Konsekracji kościoła dokonano w 1069 roku.
Do dokonań Annona trzeba zaliczyć, zgodnie z tra-
dycją utrwaloną w jego żywocie, odnalezienie i transla-
cję owych Maurów i ich wodza Grzegorza, jak już o tym
wspomniano. Relikwie ich zostały umieszczone nad ołta-
rzem. Wtedy - informuje żywot - imię i pamięć świętych
Maurów stały się znane w całej Kolonii. Wciąż jeszcze
nie natrafiono na ciało św. Gereona. Z XI wieku pocho-
dzi informacja odnosząca się do lat 967-969 a dotyczą-
ca pochowanych w kościele pod wezwaniem tego świę-
tego licznych relikwii. Tu też miał się znajdować kamień,
na którym św. Gereon został ścięty.
Tradycję o odnalezieniu ciała św. Gereona przecho-
wał żywot św. Norberta z Xanten. Widzenie, którego
doznał, miało go naprowadzić na odpowiedni ślad. Cia-
ło znaleziono „in medio monasterio” pod pewną płytą
leżącą na równi z powierzchnią ziemi i przykryty posadz-
ką. Wiedziano, według tej relacji, że tylko część jego
głowy została odcięta i na takie właśnie ciało natrafio-
no. Wiedziano też podobno, że ta brakująca część głowy
została wrzucona do studni, która znajdowała się w środ-
ku świątyni i na której stanął ołtarz pod wezwaniem św.
Gereona. Ten element legendy był nie bez znaczenia,
uzasadniał bowiem, że relikwie świętego męczennika od
początków kościoła Ad Martyres czy Ad Sanctos Aureos
znajdowały się u jego ołtarza. Translacja, którą żywot św.
Norberta, powstały w latach 1157-1161, datuje na rok
1121, miała oczywiście uroczysty charakter, a ciało
umieszczono w godnym miejscu.
Należy tu dodać, że istnieje tradycja o przechowywa-
niu relikwii św. Gereona w niektórych kościołach wcześniej,
niż ciało jego zostało odnalezione. I tak w 952 roku w
kościele Św. Maksymina w Trewirze miano dedykować
ołtarz św. Maurycemu, a w nim znajdowały się podobno
relikwie świętych Gereona i Dionizego oraz ich towarzyszy,
a także świętych Marcelego, Wincentego i Apolinarego'1.
10 Fazy budowy kościoła pokazali m.in. Neuss iOedinger
w Das Bistum Koln..., s. 27-34.
31 Fundationes et dedicationes ecclesiarum, wyd. G. Waitz,
[w:] MGH, Scriptores..., t. XV-2, Hannover 1888, s. 270 i 272, zob.
też s. 967.
10
starożytnych i przypisanie tego dzieła Helenie, matce
Konstantyna Wielkiego. Należy przypomnieć, że
w źródłach pisanych kościół jest poświadczony po raz
pierwszy przez Grzegorza z Tours u schyłku VI wieku.
Należy także przypomnieć, że nie nosił wówczas jeszcze
wezwania św. Gereona, ale Męczenników, czy też Zło-
tych Męczenników. Jego imienne wezwanie poświadczone
jest dopiero w VIII wieku i łączy się z rozwojem kultu
św. Gereona. Gertie Gretz, autorka ogłoszonego jeszcze
przed wojną studium historii tego obiektu, opierając się
na bogatym materiale porównawczym przyjmowała jako
czas jego powstania (w przybliżeniu) drugą połowę IV
wieku, ale była skłonna łączyć początki budowy nawet
z czasami Konstantyna Wielkiego (zm. 337)’7. Badania
archeologiczne przeprowadzone wewnątrz kościoła w
latach 1949/1950 w związku z jego odbudową, po do-
tkliwym zniszczeniu w czasie wojny, doprowadziły do
wniosku, że wzniesiono go w ostatnim trzydziestoleciu
(Drittel) IV wieku. Znaleziona w północnym murze tre-
wirska moneta cesarza Konstansa wyłącza wcześniejsze
datowanie budowli niż rok 350. Skoro Helena zmarła
w 329 roku, nie do przyjęcia jest tradycja przypisująca
jej tę budowę. Pojawiła się jednak próba łączenia z Heleną
programu budowlanego lub zainicjowania prac przy
kościele28. Znalezione wewnątrz świątyni mozaikowe
kamyki świadczą, że istotnie jej wnętrze mogło lśnić od
ich blasku. W części antycznych fundamentów natrafio-
no na dwa fragmenty rozbitego ołtarza bogini Izis. Ko-
ściół został posadowiony na miejscu dawnego cmentarza,
którego resztki stanowią interesujący materiał pomocni-
czy w datacji obiektu. Nie znaleziono śladów studni, do
której miały być wrzucone zwłoki męczenników.
Kościół św. Gereona należy do najstarszych obiek-
tów sakralnych Kolonii. Został wybudowany przed mu-
rem i bramą rzymskiego miasta. Jego dekagonalne zało-
żenie powstało w czasach rzymskich. Znajduje on ana-
logię w rzymskiej świątyni Minerva Medica. Różnica
polega na tym, że tamta została wybudowana na planie
koła, gdy tymczasem kolońska miała kształt owalny.
Tamta ma średnicę 25 m, a średnice owalu w Kolonii
wynosiły 23,54 m i 18,66 m. Sprawą dyskusyjną jest,
czy ten pierwotny kościół miał prześwietlony tambur29.
Pierwotny kościół Św. Gereona uległ w ciągu wie-
ków zniszczeniu. Jego restauracji dokonano w czasach
wspomnianego już arcybiskupa Annona (1056-1075)'°.
Wówczas wybudowano przytykającą do pierwotnej
budowli nawę. Odnowiono także wnętrze, gdzie - jak
"7 G. Gretz, St. Gereon zu Koln, Bonn 1936, s. 17.
"s i. Ch. Nattermann, Die goldene Heiligen-Geschichte des
Stiftes St. Gereon zn Koln, Koln 1960, s. 15-19.
O. S c h wab w pracy zbiorowej Friihchristliches Koln, Koln
1965, s. 34-37. Por. też Gretz, o. c., s. 67.
podaje żywot Annona - umieszczona została in-
skrypcja:
„Ex domini monito compunctus episcopus Anno
Quicquid habere potest divinis cultis offert;
Iussit et astantes appingeri ordine patres
Urbis Agrippinae sanctae virtutis amicae.
Pro ąuibus in coelis laetabitur ipse fidelis”.
(Zainspirowany monitem Pana biskup Anno
Cokolwiek mieć może, ofiarowuje boskim kultom.
Nakazał też wymalować stojących w porządku ojców
Miasta Agrypiny, przyjaciółki świętej cnoty.
Za to ów wierny w niebie będzie zażywał radości.)
Konsekracji kościoła dokonano w 1069 roku.
Do dokonań Annona trzeba zaliczyć, zgodnie z tra-
dycją utrwaloną w jego żywocie, odnalezienie i transla-
cję owych Maurów i ich wodza Grzegorza, jak już o tym
wspomniano. Relikwie ich zostały umieszczone nad ołta-
rzem. Wtedy - informuje żywot - imię i pamięć świętych
Maurów stały się znane w całej Kolonii. Wciąż jeszcze
nie natrafiono na ciało św. Gereona. Z XI wieku pocho-
dzi informacja odnosząca się do lat 967-969 a dotyczą-
ca pochowanych w kościele pod wezwaniem tego świę-
tego licznych relikwii. Tu też miał się znajdować kamień,
na którym św. Gereon został ścięty.
Tradycję o odnalezieniu ciała św. Gereona przecho-
wał żywot św. Norberta z Xanten. Widzenie, którego
doznał, miało go naprowadzić na odpowiedni ślad. Cia-
ło znaleziono „in medio monasterio” pod pewną płytą
leżącą na równi z powierzchnią ziemi i przykryty posadz-
ką. Wiedziano, według tej relacji, że tylko część jego
głowy została odcięta i na takie właśnie ciało natrafio-
no. Wiedziano też podobno, że ta brakująca część głowy
została wrzucona do studni, która znajdowała się w środ-
ku świątyni i na której stanął ołtarz pod wezwaniem św.
Gereona. Ten element legendy był nie bez znaczenia,
uzasadniał bowiem, że relikwie świętego męczennika od
początków kościoła Ad Martyres czy Ad Sanctos Aureos
znajdowały się u jego ołtarza. Translacja, którą żywot św.
Norberta, powstały w latach 1157-1161, datuje na rok
1121, miała oczywiście uroczysty charakter, a ciało
umieszczono w godnym miejscu.
Należy tu dodać, że istnieje tradycja o przechowywa-
niu relikwii św. Gereona w niektórych kościołach wcześniej,
niż ciało jego zostało odnalezione. I tak w 952 roku w
kościele Św. Maksymina w Trewirze miano dedykować
ołtarz św. Maurycemu, a w nim znajdowały się podobno
relikwie świętych Gereona i Dionizego oraz ich towarzyszy,
a także świętych Marcelego, Wincentego i Apolinarego'1.
10 Fazy budowy kościoła pokazali m.in. Neuss iOedinger
w Das Bistum Koln..., s. 27-34.
31 Fundationes et dedicationes ecclesiarum, wyd. G. Waitz,
[w:] MGH, Scriptores..., t. XV-2, Hannover 1888, s. 270 i 272, zob.
też s. 967.
10