DOI Artikel:
Leśniak, Franciszek: Królewskie komisje inwentarzowe w wielkorządach krakowskich (druga połowa XVI-XVIII w.)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19894#0094
W artykule omawiamy kolejno, w układzie chro-
nologicznym, komisje pracujące w wielkorządach
krakowskich, a mianowicie powołane na sejmach
do lustracji królewszczyzn województwa krako-
wskiego, wyłaniane podczas bezkrólewi i inwenta-
rzowe, wysyłane do wielkorządów w okresie doko-
nywania zmian na urzędzie wielkorządcy krako-
wskiego, w tym również komisje, po których nie
zachowały się inwentarze majątkowe. W dalszej
części zajmujemy się analizą ich składu osobowego
i funkcjonowaniem oraz inwentarzami majątkowy-
mi i instrukcjami wyznaczającymi zakres działań
kontrolnych dla komisarzy królewskich.
KOMISJE LUSTRACYJNE
W skład komisji lustracyjnej do rewizji majątków
królewskich na terenie województwa krakowskiego,
która objęła swym działaniem również wielkorządy,
wchodzili w roku 1564 Paweł Działyński, kasztelan
słoński, Marcin Falęcki, dworzanin Zygmunta Augu-
sta, i Sebastian Wielogłowski, dziedzic Wielogłów.
Największą aktywność wykazywał zapewne Wielo-
głowski, gdyż jedyny z nich został wymieniony w ty-
tule tekstu lustracji. W sejmie, jako poseł kilku ka-
dencji, reprezentował to województwo. Lustratorzy
przebywali w Krakowie od 10 do 28 sierpnia, a całość
rewizji majątków wielkorządowych zakończyli w klu-
czu czernichowskim zapewne we wrześniu 15647. Ko-
lejna komisja - mająca skontrolować majątki i do-
chody monarsze w Małopolsce, powołana na sejmie
lubelskim roku 1569 w składzie: Jan Krzysztoporski,
kasztelan wieluński, ksiądz Zacheusz Piekarski, ka-
nonik warszawski, sekretarz królewski, oraz Piotr
Kaszowski, poseł z województwa lubelskiego - prze-
prowadziła rewizję wielkorządów w grudniu tego ro-
ku8. Wielkorządy objęła wreszcie lustracja przepro-
wadzona w województwie krakowskim w roku 1660
przez Eremiana Dembińskiego, kasztelana rogoziń-
skiego, Tomasza Cieciszewskiego, sędziego ziemskie-
go liwskiego, sekretarza królewskiego, i Jakuba Zbo-
ińskiego, sędziego dobrzyńskiego9.
W lustracjach z lat 1564 i 1569 wielkorządy
krakowskie rewidowały zatem komisje, które sejmy
powołały do lustracji całości królewszczyzn wojewó-
dztwa krakowskiego. Pomimo utrwalonej w wyniku
uchwał sejmów z końca XVI i pierwszej połowy XVII
wieku zasady nie dopuszczania do lustracji dóbr
stołowych królewskich przez komisarzy pracujących
na użytek skarbu publicznego10, wyjątek stworzono
w roku 1660, kiedy to wielkorządy skontrolowano
łącznie z pozostałymi królewszczyznami omawianego
województwa. Zdarzyło się to w sytuacji szczególnej,
mianowicie po wojnie polsko-szwedzkiej, po której
zdecydowano się zinwentaryzować wszystkie dzie-
dziny królewskie, zarówno podlegające urzędowi pod-
skarbiego wielkiego (królewszczyzny), jak też pod-
skarbiego nadwornego (dobra stołowe).
KOMISJE NADZWYCZAJNE
POWOŁYWANE PODCZAS BEZKRÓLEWI
W sytuacjach wyjątkowych, mianowicie w okre-
sach bezkrólewi, zwykle na sejmach konwokacyjnych
powoływano do kontroli dóbr stołowych specjalne
komisje, które z przeprowadzonych czynności skła-
dały sprawozdania na sejmie elekcyjnym (lub koro-
nacyjnym). Tak postąpiono na przykład w roku 1733,
kiedy postanowiono, że komisarze „prowenta i wszel-
kie dochody zweryfikują, defekta i ruiny zlustrują
i zupełną relacją Rzeczypospolitej na przyszłej ele-
kcyi uczynią"11, a do tekstu rewizji wielkorządów
wpisano, że komisja „dla następującej (daj Boże
szczęśliwej) elekcyi do czasu czterech niedziel przed
koronacją przyszłego regnanta ob angustiam tempo-
ris [dla krótkiego czasu] limitowana" być musi12.
Tylko niektóre komisje sporządzały szczegółowe
inwentarze majątkowe (jak na przykład w roku
1674), natomiast większość przekazywała formalne
sprawozdania. Inwentarz majątkowy wielkorządów
spisała zapewne komisja w bezkrólewiu roku 1669,
korzystano z niego bowiem jeszcze w roku 1674,
ale wkrótce potem zaginął13. Wyznaczeni przez
sejm konwokacyjny roku 1674 komisarze na zamku
7 Lustracja woj. krok. 1564, 1, s. XrV-XVTn, 3-55.
8 AP Kraków: IT, rps 47 (lustracja 1569), s. 1-2. Lustracja
całego woj. krakowskiego z r. 1569 znajduje się w: AGAD: Dz.
XVIII, rps 18; Zbiór Branickich z Suchej, rps 43/57. Interesującą
postacią w gronie komisarzy był Piotr Kaszowski, innowierca,
jeden z twórców Rzeczypospolitej Babińskiej - H. Kowalska,
Kaszowski Piotr, PSB, 12: 1966-1967, s. 209. Zob. Idem,
Krzysztoporski Jan, PSB, 15: 1970, s. 569.
9 Komisję do lustracji dóbr królewskich w woj. krakowskim
wyznaczył w tym składzie sejm (Volumina legam [dalej: VL],
4, s. 279), ale w zachowanym egzemplarzu lustracji widnieją
podpisy (obok Dembińskiego i Cieciszewskiego) nie Zboińskiego,
lecz Jerzego Tynieckiego, sekretarza królewskiego (AGAD: Dz.
XVTII, rps 24, k. 332). W AGAD znajduje się również kopia
lustracji z r. 1660 dotycząca wyłącznie wielkorządów krako-
wskich - AGAD: Dz. XVIII, rps 66. Zob. W. Dworzaczek,
Dembiński Eremian, PSB, 5: 1939-1946, s. 64.
10 Leśniak, Wielkorządcy krakowscy..., s. 42; zob. tamże
przyp. 121, 125.
11 VL, VI, s. 294.
12 AGAD: ASK, Oddz. XLVI, rps 50 (inwentarz 1733), k. 2.
13 Na to, co „pisze rewizja Anno 1669" w sprawie podatków,
powołała się gmina żydowska na Kazimierzu - AP Kraków: Ca-
strensia Cracouiensia Relationes, t. 101 B, s. 895.
92
nologicznym, komisje pracujące w wielkorządach
krakowskich, a mianowicie powołane na sejmach
do lustracji królewszczyzn województwa krako-
wskiego, wyłaniane podczas bezkrólewi i inwenta-
rzowe, wysyłane do wielkorządów w okresie doko-
nywania zmian na urzędzie wielkorządcy krako-
wskiego, w tym również komisje, po których nie
zachowały się inwentarze majątkowe. W dalszej
części zajmujemy się analizą ich składu osobowego
i funkcjonowaniem oraz inwentarzami majątkowy-
mi i instrukcjami wyznaczającymi zakres działań
kontrolnych dla komisarzy królewskich.
KOMISJE LUSTRACYJNE
W skład komisji lustracyjnej do rewizji majątków
królewskich na terenie województwa krakowskiego,
która objęła swym działaniem również wielkorządy,
wchodzili w roku 1564 Paweł Działyński, kasztelan
słoński, Marcin Falęcki, dworzanin Zygmunta Augu-
sta, i Sebastian Wielogłowski, dziedzic Wielogłów.
Największą aktywność wykazywał zapewne Wielo-
głowski, gdyż jedyny z nich został wymieniony w ty-
tule tekstu lustracji. W sejmie, jako poseł kilku ka-
dencji, reprezentował to województwo. Lustratorzy
przebywali w Krakowie od 10 do 28 sierpnia, a całość
rewizji majątków wielkorządowych zakończyli w klu-
czu czernichowskim zapewne we wrześniu 15647. Ko-
lejna komisja - mająca skontrolować majątki i do-
chody monarsze w Małopolsce, powołana na sejmie
lubelskim roku 1569 w składzie: Jan Krzysztoporski,
kasztelan wieluński, ksiądz Zacheusz Piekarski, ka-
nonik warszawski, sekretarz królewski, oraz Piotr
Kaszowski, poseł z województwa lubelskiego - prze-
prowadziła rewizję wielkorządów w grudniu tego ro-
ku8. Wielkorządy objęła wreszcie lustracja przepro-
wadzona w województwie krakowskim w roku 1660
przez Eremiana Dembińskiego, kasztelana rogoziń-
skiego, Tomasza Cieciszewskiego, sędziego ziemskie-
go liwskiego, sekretarza królewskiego, i Jakuba Zbo-
ińskiego, sędziego dobrzyńskiego9.
W lustracjach z lat 1564 i 1569 wielkorządy
krakowskie rewidowały zatem komisje, które sejmy
powołały do lustracji całości królewszczyzn wojewó-
dztwa krakowskiego. Pomimo utrwalonej w wyniku
uchwał sejmów z końca XVI i pierwszej połowy XVII
wieku zasady nie dopuszczania do lustracji dóbr
stołowych królewskich przez komisarzy pracujących
na użytek skarbu publicznego10, wyjątek stworzono
w roku 1660, kiedy to wielkorządy skontrolowano
łącznie z pozostałymi królewszczyznami omawianego
województwa. Zdarzyło się to w sytuacji szczególnej,
mianowicie po wojnie polsko-szwedzkiej, po której
zdecydowano się zinwentaryzować wszystkie dzie-
dziny królewskie, zarówno podlegające urzędowi pod-
skarbiego wielkiego (królewszczyzny), jak też pod-
skarbiego nadwornego (dobra stołowe).
KOMISJE NADZWYCZAJNE
POWOŁYWANE PODCZAS BEZKRÓLEWI
W sytuacjach wyjątkowych, mianowicie w okre-
sach bezkrólewi, zwykle na sejmach konwokacyjnych
powoływano do kontroli dóbr stołowych specjalne
komisje, które z przeprowadzonych czynności skła-
dały sprawozdania na sejmie elekcyjnym (lub koro-
nacyjnym). Tak postąpiono na przykład w roku 1733,
kiedy postanowiono, że komisarze „prowenta i wszel-
kie dochody zweryfikują, defekta i ruiny zlustrują
i zupełną relacją Rzeczypospolitej na przyszłej ele-
kcyi uczynią"11, a do tekstu rewizji wielkorządów
wpisano, że komisja „dla następującej (daj Boże
szczęśliwej) elekcyi do czasu czterech niedziel przed
koronacją przyszłego regnanta ob angustiam tempo-
ris [dla krótkiego czasu] limitowana" być musi12.
Tylko niektóre komisje sporządzały szczegółowe
inwentarze majątkowe (jak na przykład w roku
1674), natomiast większość przekazywała formalne
sprawozdania. Inwentarz majątkowy wielkorządów
spisała zapewne komisja w bezkrólewiu roku 1669,
korzystano z niego bowiem jeszcze w roku 1674,
ale wkrótce potem zaginął13. Wyznaczeni przez
sejm konwokacyjny roku 1674 komisarze na zamku
7 Lustracja woj. krok. 1564, 1, s. XrV-XVTn, 3-55.
8 AP Kraków: IT, rps 47 (lustracja 1569), s. 1-2. Lustracja
całego woj. krakowskiego z r. 1569 znajduje się w: AGAD: Dz.
XVIII, rps 18; Zbiór Branickich z Suchej, rps 43/57. Interesującą
postacią w gronie komisarzy był Piotr Kaszowski, innowierca,
jeden z twórców Rzeczypospolitej Babińskiej - H. Kowalska,
Kaszowski Piotr, PSB, 12: 1966-1967, s. 209. Zob. Idem,
Krzysztoporski Jan, PSB, 15: 1970, s. 569.
9 Komisję do lustracji dóbr królewskich w woj. krakowskim
wyznaczył w tym składzie sejm (Volumina legam [dalej: VL],
4, s. 279), ale w zachowanym egzemplarzu lustracji widnieją
podpisy (obok Dembińskiego i Cieciszewskiego) nie Zboińskiego,
lecz Jerzego Tynieckiego, sekretarza królewskiego (AGAD: Dz.
XVTII, rps 24, k. 332). W AGAD znajduje się również kopia
lustracji z r. 1660 dotycząca wyłącznie wielkorządów krako-
wskich - AGAD: Dz. XVIII, rps 66. Zob. W. Dworzaczek,
Dembiński Eremian, PSB, 5: 1939-1946, s. 64.
10 Leśniak, Wielkorządcy krakowscy..., s. 42; zob. tamże
przyp. 121, 125.
11 VL, VI, s. 294.
12 AGAD: ASK, Oddz. XLVI, rps 50 (inwentarz 1733), k. 2.
13 Na to, co „pisze rewizja Anno 1669" w sprawie podatków,
powołała się gmina żydowska na Kazimierzu - AP Kraków: Ca-
strensia Cracouiensia Relationes, t. 101 B, s. 895.
92