DOI Artikel:
Leśniak, Franciszek: Królewskie komisje inwentarzowe w wielkorządach krakowskich (druga połowa XVI-XVIII w.)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19894#0093
Studia Waweliana
Tom V, 1996
PL ISSN 1230-3275
FRANCISZEK LEŚNIAK
KRÓLEWSKIE KOMISJE INWENTARZOWE W WIELKORZĄDACH
KRAKOWSKICH (DRUGA POŁOWA XVI-XVIII W.)
WSTĘP
Zagadnienie funkcjonowania królewskich komi-
sji inwentarzowych (poza lustracyjnymi) uchodziło
dotychczas uwagi historyków1, mimo iż odgrywały
one istotną rolę w systemie zarządzania majątkami
i dochodami królewskimi począwszy od lat sześć-
dziesiątych XVI wieku aż do schyłku Rzeczypo-
spolitej. Centralne instytucje skarbowe właśnie po-
przez komisje królewskie sprawowały kontrolę mię-
dzy innymi nad majątkiem i finansami wielkorzą-
dów krakowskich - jednej z ważniejszych w Koronie
dziedzin monarszych, składających się na dochody
tzw. stołu królewskiego - zatem rewizje obejmowały
zamek wawelski, pałac łobzowski, jurydyki wiel-
korządowe, pięć miast (Kazimierz, Kleparz, Pro-
szowice, Słomniki, Koszyce), ponad dwadzieścia
wsi oraz dochody z młynów krakowskich, browaru
na Zwierzyńcu, stróży rybnej, dziesięciny drzewnej,
przewozu wiślanego, bramnego krakowskiego, fol-
warków, daniny zbożowej, zwanej osepem, odda-
wanej przez wsie duchowne2. Poniżej przedstawimy
zasady powoływania, skład i zadania owych ze-
1 W opracowaniach poświęconych problematyce skarbu kró-
lewskiego brakuje opisów działalności komisji skarbowych, po-
woływanych do sporządzania inwentarzy majątkowych w do-
brach stołowych królewskich. Nieco wiadomości na ten temat
przynosi jedynie praca E. Stańczaka, Kamera saska, za
czasów Augusta III, Warszawa 1973, s. 60, 101, 107, 134-136.
O uprawnieniach i działalności komisji królewskich w procesach
toczonych przed sądami referendarskimi szerzej A. Falnio-
wska-Gradowska, Ostatnie lata działalności Sądu Referen-
darskiego Koronnego, Wrocław 1971, s. 80 nn.
Literaturę, na ten temat zob. F. Leśniak, Wielkorządcy
krakowscy XVI-XVIII wieku. Gospodarze zamku wawelskiego i ma-
jątku wielkorządowego, Kraków 1996, s. 18^5 (Bibl. Waw. 10).
Q
AP Kraków: Inwentarz Tymczasowy [dalej: IT], ips 47
(lustracja 1569); AGAD: Dz. XVTII, rps 66 (lustracja 1660);
Lustracja województwa krakowskiego 1564, cz. 1-2, wyd. J. Ma-
łecki, Warszawa 1962-1964
społów lustracyjnych na podstawie źródeł history-
cznych, z których najważniejsze stanowią inwenta-
rze majątkowe, spisywane w odniesieniu do wiel-
korządów zarówno w ramach podejmowanych na
sejmach walnych akcji lustracyjnych królewszczyzn
(1564, 1569, 1660)3, jak też na mocy uchwał sejmów
konwokacyjnych w czasie bezkrólewi (1674, 1733
i 1764)4, czy wreszcie z inicjatywy urzędu pod-
skarbiowskiego nadwornego, w tym Kamery saskiej
i stanisławowskiej (1615, 1665, 1675, 1679, 1692,
1709/1710, 1725, 1730, 1736, 1739, 1744, 1776,
1779 i 1787)5. Inwentarze majątkowe stanowiły
podstawę do rozliczeń między skarbem królewskim
a dzierżawcami lub administratorami wielkorzą-
dów. Zawierając opisy zamku krakowskiego, pałacu
łobzowskiego oraz innych nieruchomości, w tym
folwarków, pozostają ważnym źródłem wiedzy o tej
części majątku monarszego. Wpisywane do nich
prawa i obowiązki mieszkańców dziedzin wielko-
rządowych służyły władzy i poddanym do regulo-
wania wzajemnych zobowiązań. Powoływano się
na nie w przypadkach spornych, często w trakcie
procesów sądowych6.
4 Bibl.Cz.: rps 1026 (inwentarz 1674); AGAD: Archiwum
Skarbu Koronnego [dalej: ASK], Oddz. XLVI, rps 50 (inwentarz
1733); Zbiór Popielów, ips 291 (inwentarz 1764).
5 AGAD: ASK, Oddz. XLVI. rps 46 (inwentarz 1615); 47
(inwentarz 1665); 48 (inwentai-z 1692); 49a (inwentarz
1709/1710); 52c (inwentarz 1725); 50b (inwentarz 1730); 52a
(Inwentarz 1776); 52b (inwentarz 1779); Archiwum Zamoyskich,
rps 2948 (inwentarz 1675); Archiwum Publiczne Potockich, ips
49 (inwentarz 1679); AP Kraków: IT, ips 56 (inwentarz 1736);
57 (inwentarz 1739); 58 (inwentarz 1744); 74 (inwentarz 1787),
a także księgi ui-zędu wielkorządowego - Teutonicalia [dalej:
Teut.] w AP Kraków i zasób Archiwum Kameralnego [dalej:
AKam.] znajdującego się w AGAD w Warszawie.
6 Bibliografię dotyczącą lustracji i inwentarzy majątkowych
rejestruje Z. Ćwiek, Z dziejów wsi koronnej XVII wieku,
Warszawa 1966, s. 13-14.
91
Tom V, 1996
PL ISSN 1230-3275
FRANCISZEK LEŚNIAK
KRÓLEWSKIE KOMISJE INWENTARZOWE W WIELKORZĄDACH
KRAKOWSKICH (DRUGA POŁOWA XVI-XVIII W.)
WSTĘP
Zagadnienie funkcjonowania królewskich komi-
sji inwentarzowych (poza lustracyjnymi) uchodziło
dotychczas uwagi historyków1, mimo iż odgrywały
one istotną rolę w systemie zarządzania majątkami
i dochodami królewskimi począwszy od lat sześć-
dziesiątych XVI wieku aż do schyłku Rzeczypo-
spolitej. Centralne instytucje skarbowe właśnie po-
przez komisje królewskie sprawowały kontrolę mię-
dzy innymi nad majątkiem i finansami wielkorzą-
dów krakowskich - jednej z ważniejszych w Koronie
dziedzin monarszych, składających się na dochody
tzw. stołu królewskiego - zatem rewizje obejmowały
zamek wawelski, pałac łobzowski, jurydyki wiel-
korządowe, pięć miast (Kazimierz, Kleparz, Pro-
szowice, Słomniki, Koszyce), ponad dwadzieścia
wsi oraz dochody z młynów krakowskich, browaru
na Zwierzyńcu, stróży rybnej, dziesięciny drzewnej,
przewozu wiślanego, bramnego krakowskiego, fol-
warków, daniny zbożowej, zwanej osepem, odda-
wanej przez wsie duchowne2. Poniżej przedstawimy
zasady powoływania, skład i zadania owych ze-
1 W opracowaniach poświęconych problematyce skarbu kró-
lewskiego brakuje opisów działalności komisji skarbowych, po-
woływanych do sporządzania inwentarzy majątkowych w do-
brach stołowych królewskich. Nieco wiadomości na ten temat
przynosi jedynie praca E. Stańczaka, Kamera saska, za
czasów Augusta III, Warszawa 1973, s. 60, 101, 107, 134-136.
O uprawnieniach i działalności komisji królewskich w procesach
toczonych przed sądami referendarskimi szerzej A. Falnio-
wska-Gradowska, Ostatnie lata działalności Sądu Referen-
darskiego Koronnego, Wrocław 1971, s. 80 nn.
Literaturę, na ten temat zob. F. Leśniak, Wielkorządcy
krakowscy XVI-XVIII wieku. Gospodarze zamku wawelskiego i ma-
jątku wielkorządowego, Kraków 1996, s. 18^5 (Bibl. Waw. 10).
Q
AP Kraków: Inwentarz Tymczasowy [dalej: IT], ips 47
(lustracja 1569); AGAD: Dz. XVTII, rps 66 (lustracja 1660);
Lustracja województwa krakowskiego 1564, cz. 1-2, wyd. J. Ma-
łecki, Warszawa 1962-1964
społów lustracyjnych na podstawie źródeł history-
cznych, z których najważniejsze stanowią inwenta-
rze majątkowe, spisywane w odniesieniu do wiel-
korządów zarówno w ramach podejmowanych na
sejmach walnych akcji lustracyjnych królewszczyzn
(1564, 1569, 1660)3, jak też na mocy uchwał sejmów
konwokacyjnych w czasie bezkrólewi (1674, 1733
i 1764)4, czy wreszcie z inicjatywy urzędu pod-
skarbiowskiego nadwornego, w tym Kamery saskiej
i stanisławowskiej (1615, 1665, 1675, 1679, 1692,
1709/1710, 1725, 1730, 1736, 1739, 1744, 1776,
1779 i 1787)5. Inwentarze majątkowe stanowiły
podstawę do rozliczeń między skarbem królewskim
a dzierżawcami lub administratorami wielkorzą-
dów. Zawierając opisy zamku krakowskiego, pałacu
łobzowskiego oraz innych nieruchomości, w tym
folwarków, pozostają ważnym źródłem wiedzy o tej
części majątku monarszego. Wpisywane do nich
prawa i obowiązki mieszkańców dziedzin wielko-
rządowych służyły władzy i poddanym do regulo-
wania wzajemnych zobowiązań. Powoływano się
na nie w przypadkach spornych, często w trakcie
procesów sądowych6.
4 Bibl.Cz.: rps 1026 (inwentarz 1674); AGAD: Archiwum
Skarbu Koronnego [dalej: ASK], Oddz. XLVI, rps 50 (inwentarz
1733); Zbiór Popielów, ips 291 (inwentarz 1764).
5 AGAD: ASK, Oddz. XLVI. rps 46 (inwentarz 1615); 47
(inwentarz 1665); 48 (inwentai-z 1692); 49a (inwentarz
1709/1710); 52c (inwentarz 1725); 50b (inwentarz 1730); 52a
(Inwentarz 1776); 52b (inwentarz 1779); Archiwum Zamoyskich,
rps 2948 (inwentarz 1675); Archiwum Publiczne Potockich, ips
49 (inwentarz 1679); AP Kraków: IT, ips 56 (inwentarz 1736);
57 (inwentarz 1739); 58 (inwentarz 1744); 74 (inwentarz 1787),
a także księgi ui-zędu wielkorządowego - Teutonicalia [dalej:
Teut.] w AP Kraków i zasób Archiwum Kameralnego [dalej:
AKam.] znajdującego się w AGAD w Warszawie.
6 Bibliografię dotyczącą lustracji i inwentarzy majątkowych
rejestruje Z. Ćwiek, Z dziejów wsi koronnej XVII wieku,
Warszawa 1966, s. 13-14.
91