Studia Waweliana (5.1996)

Nieznany projekt nagrobka Jana Aleksandra Lipskiego*

Dedykuję Pani Marii Stec

W zbiorach graficznych Biblioteki im. W. Stefanyka we
Lwowie (dawniej Zakład Narodowy im. Ossolińskich) znaj-
duje się, oznaczony w katalogu numerem 918, rysunek
projektowy autorstwa Franciszka Placidiego przedstawia-
jący nagrobek kardynała Jana Aleksandra Lipskiego (zm.
1746), który został wzniesiony w katedrze na Wawelu.
Krakowskie dzieło doczekało się pełnego stanu badań,
głównie za sprawą opracowań Józefa Lepiarczyka1. Projekt
„lwowski" pozwala jednak na uzupełnienie poczynionych
dotychczas ustaleń, a nawet zmianę niektórych z nich.

Zachowany rysunek, o wymiarach 31x42 cm, był
uszkodzony i podklejono go od góry, najprawdopodobniej
w XIX wieku, inną kartą pergaminową (fig. 1). Został
wykonany czarnym tuszem, jest cieniowany. Przedstawia
wyobrażenie nagrobka na tle arkady ściany bocznej
kaplicy, wraz z całą aranżacją, i kotarą „rozpiętą" za
strukturą architektoniczną. Konstrukcja została u pod-
stawy przerzutowana, aby ukazać jej przestrzenność.
Projekt jest sygnowany w prawym dolnym rogu: Franc.us
Placidi Archit.l J. R. MNJ (fig. 3). W lewym dolnym
rogu znajduje się adnotacja: A° 1746 d. 30 7bris weIdług
tego abiysu koni trakt o epithaphium Iz kamieniarzami
uczyniłem! N? J? M? Jaskowski? [Taskowski lub Jasło-
wski?] Pobb:/ y Off. Wisłn... (fig. 2). Na karcie, którą
przyklejono na odwrotnej stronie projektu, znajdują się
napisy: iV° 102. Consig., poniżej: ...oblatus pro 11. Missis,
ab Jllri Rndo Dno I ... Krzysztofowicz Decano Camene-
censi. I ... Złoczouiensi A° 1761 ie 5ta July.

Sposób wykonania rysunku, elementy techniczne (rzut
przestrzenny) potwierdzają, że ma on rzeczywiście cha-
rakter projektu i nie może być pomiarem inwentaryza-
cyjnym. Jest on porównywalny na przykład z projektem
ołtarza św. Stanisława Kostki, autorstwa Pawła Giżyc-
kiego, dla kościoła jezuitów p.w. Św. Jana w Jarosławiu2.
Bardzo staranny charakter projektu o precyzyjnym
i przejrzystym wykresie, z zaznaczonym światłocienio-
wym modelunkiem, uwypuklającym przestrzenność i
wskazującym kierunek oświetlenia, zdaje się wskazywać,
iz należał on do kategorii rysunków przedstawianych
do zaakceptowania zleceniodawcy3.

Na podstawie tego znaleziska można przede wszy-
stkim powtórnie przeanalizować i zweryfikować znane

dane historyczne, konfrontując je z dotychczasowym sta-
nem badań. Poza archiwalnym potwierdzeniem atrybucji,
najważniejszym ustaleniem jest więc zmiana datowania
i rozszerzenie chronologii prac przy kaplicy. Według
literatury nagrobek miał powstać w latach 1743-17464.
Okres ten należy jednak przesunąć, ponieważ kontrakt
na wykonanie elementów kamieniarskich (konstrukcyj-
nych) został zawarty dopiero 30 września 1746. Prace
wówczas rozpoczęte trwały zapewne jeszcze w roku 1747,
a być może ukończone były dopiero w latach następnych.
Należy także zastanowić się nad zaproponowaną przez
Lepiarczyka atrybucją rzeźb alegorii w nagrobku. Według
tego badacza ich autorem miałby być Giovanni Aglio,
który wykonywał jakieś prace rzeźbiarskie dla kaplicy
w roku 17435. W świetle powyższych ustaleń rzeźbiarza
tego można uznać jedynie za twórcę nie zachowanych
figur z ołtarza, ponieważ prace przy „epithaphium" roz-
poczęły się dopiero trzy lata później.

Konfrontacja projektu ze zrealizowanym nagrobkiem
ukazuje niewielkie różnice, które jednoznacznie potwier-
dzają projektowy charakter zachowanego rysunku. Od-
mienności dotyczą przede wszystkim innego przedsta-
wienia zmarłego kardynała w medalionie wieńczącym
całą konstrukcję. W projekcie znajdujemy ujęcie z profilu,
natomiast zrealizowane zostało wyobrażenie en face.
Nieco inaczej wyglądają figury alegoryczne - Roztropność
i Sprawiedłiwość G, chodzi tu głównie o inne upozowanie
i zmieniony przebieg szat. Różnice te mogą stanowić
kolejny przyczynek do hipotezy o innym autorstwie oraz
o funkcji projektu, traktowanego jako pierwszy i kiero-
wany do fundatora. Placidi, wykształcony w rzymskiej
tradycji artystycznej, traktował swe dzieło jako integralną
całość architektoniczną, zaliczając do niego także rzeźby.
Ich wygląd został określony przez architekta ogólnie,
zaznaczony został jednak np. przebieg fałd sukni.
Rzeźbiarz dość wiernie zrealizował „narzuconą" koncepcję
architekta, można więc chyba przypuszczać, iż był zwią-
zany z warsztatem architekta. W zrealizowanym na-
grobku brak jest napisu na cokole, na którym spoczywa
portret, nie ma również przedstawienia na tumbie (ry-
sunek jest zatarty) — może miało to być wyobrażenie
Wniebowstąpienia.

* Autor chciałby podziękować mgr. Ki-zysztofowi Czyżewskiemu
i di*. Piotrowi Krasnemu za zachętę oraz uwagi pray powstawaniu
tego tekstu.

1 Na temat kaplicy Lipskich: J. Lepiąrczyk, Architekt
Franciszek Placidi. Około 1710-1782 (Rocz. Krak., 37: 1965,
s. 82-84); KZSP, 4: Miasto Kraków, cz. 1: Wawel, pod red. J.
Szabłowskiego, Warszawa 1965, s. 98-99; J. Lepiarczyk,
Franciszek Placidi, PSB, 26: 1981, s. 632-634 (tu zestawiona
najpełniejsza literatura o Placidim); J. Lepiarczyk, B.
Przybyszewski, Katedra na Wawelu w wieku XVIII [ w: ] Sztuka
baroku. Materiały sesji naukowej, Kraków 1991, s. 24—25.

J. Paszenda, Kościół św. Jana w Jarosławiu w wiekach
XVII i XVIII (Biuletyn HS, 23: 1971, s. 340, il. 4).

3 Por. P. Krasny, Bernard Meretyn a problem rokoka
w architekturze polskiej, Kraków 1994, mpis pracy doktorskiej
w IHS UJ.

4 Lepiarczyk, Architekt..., s. 83; KZSP, 4, cz. 1, s. 99.

5 Lepiarczyk, Architekt..., s. 83. Rzeźby nagrobka zostały
bezpodstawnie przypisane Wilhelmowi Schreiberowi — zob.
KZSP, 4, cz. 1, s. 99.

6 KZSP, 4, cz. 1, s. 99 podaje mylną identyfikację jednej
z nich jako Męstwo.

191